Nisa Surəsi 77-80

daşlarıdır." buyurdu. Rəvayət, ayənin mənasını dəstəklər xüsusiyyətdədir.

Bunun üzərində düşünməyə dəyər.

Digər bəzi təfsirçilərin ehtimal daxilində gördükləri bir məna

də budur: Əgər diləsə sizi yox edər, yerinizə başqa bir qövm var

edər və ya insanların yerinə başqa bir canlı növünü var edər.

Nə var ki, ayənin axışı belə bir mənas(n)ı ehtimal xarici buraxmaqdadır.

Bəli belə bir məna, "Allahın göyləri və yeri haqq ilə yarattıgını

görmədinmi? Diləsə sizi ortadan qaldırar və yeni bir

xalq gətirər. Bu, Allaha güc degildir." (Ibrahim, 19-20) ayəs(n)i çərçivəsində

ehtimal daxilində ola bilər və bu ayəyə belə bir məna vermənin

qorxusu yoxdur.

"Kim dünya mükafatını istəsə, (bilsin ki) dünyanın da, axirətin də

mükafatı Allah qatındadır. Allah eşidən və görəndir." Bu, Allahdan

qorxma duyğusuyla donanmanı tərk edən və onun tövsiyəsini tutmayan

kəslərin yanılmalarına diqqət çəkən bir başqa şərhdir.

Bəziləri bu ayəs(n)i açıqlayarkən belə bir şərhə baş vurmuşlar: Bunu

edən adam [təqvanı qanun əldə etməyi tərk edən və Allahın tövsiyəsinə

uyğun gəlməyən kimsə], əgər dünya mükafatı və qəniməti üçün etmişsə böyük

bir səhv etmişdir. Çünki dünyanın və axirətin mükafatı birlikdə

Allah qatında, ONun əli altındadır. Elə isə, bu insana nə olur

ki, mükafatların ən dəyərsizinə talib olur, ən/en qürur vericisini və ya ikisini

birdən istəmir?

Ancaq ayədən məqsədin -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən

daha yaxşı bilər- bu olması ehtimalı daha diqqətə çarpandır: Dünya və axirət

mükafatı, dünya və axirət xoşbəxtliyi birlikdə Allah qatındadırlar. Bu səbəbdən

dünya mükafatı və xoşbəxtliyini istəyənin belə ONA qulluq təqdim edərək

yaxınlaşması lazımdır. Çünki insan, xoşbəxtliyi ancaq Allahın

qanuniləşdirdiyi dininə uyğun gəlməklə əldə edilən təqva duyğusuyla donanması

vəziyyətində tuta bilər. Din, gerçək xoşbəxtlik yolundan

başqa bir şey deyil. Allahın öz qatından vermədiyi mükafat və

savabı, bir insanın əldə etməsi mümkün müdir? Deyilmi ki, Allah

eşidəndir, görəndir.

180 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Cərir və Ibni Münzir, Səid b.

Cübeyrin belə dediyini rəvayət edərlər: "Cahiliyyə dövründə, yalnız

malı idarə edə biləcək və işlə/çalışa biləcək adamlar varis ola bilirdilər.

Kiçik uşaqlara və qadınlara mirasdan bir pay

verilməzdi. Nisa surəsində miras paylaşmas(n)ı ilə əlaqədar hökmləri ehtiva edən

ayələr nazil olunca, bu vəziyyət insanların gücünə getdi. Dedilər

ki: 'Malı idarə etməsini bacara bilməyən kiçik uşaqlarla, onlarla eyni

vəziyyətdə olan qadınlar varismi olacaqlar? Kişilər kimi onlar

dəmi mirasdan pay alacaqlar?' Bu mövzuda göydən bir şərhin

gəlməsini gözlədilər. Baxdılar ki, bu mövzuda göydən bir xəbər

gəlmir, dedilər ki: 'Əgər bu hökm bu şəkildə qətilik qazansa,

ona uyğun gəlmək qaçınılmaz olar.' Sonra 'Gedib Peyğəmbərə problem/sualın.' dedilər."

"Bunun üzərinə bu ayə endi: Səndən, qadınlar haqqında fətva

istəyirlər. Də ki: Onlara bağlı olaraq; özlərinə yazılanı

vermediginiz və özləriylə evlənməkdən yüz/üz çevirdiginiz yetim

qadınlar və yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda -yəni, surənin

giriş qisimində- sizə oxunanlar haqqında və yetimlərə qarşı ədalətli

davranmanız istiqamətində Allah sizə fətva verir."

Eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid və Ibni Cərir, təfsirini təqdim etdiyimiz

ayə haqqında Ibrahimdən belə rəvayət edərlər: "Cahiliyyə dövründəki

Ərəblər, bir nökər yetim və çirkin olsaydı, mirasını

verməzdilər. Onu evlənməkdən saxlayaraq bir yerə hapsederlerdi.

Beləcə onun mirasına özləri qon/qoyulmuş olardılar. Işte uca Allah

bu ayəs(n)i, belələri haqqında endirdi."

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdə bir çox rəvayət,

müxtəlif kanallardan gərək Şiələr və gərəksə Sünnilər tərəfindən köçürülmüşdür.

Bunların bir qisiminə surənin başlarında yer verdik.

Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə, "özlərinə yazılanı vermediginiz"

ifadəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: "Onlara yazılan şeydən

məqsəd, mirasda özləri üçün nəzərdə tutulan paydır. Və bu dəyərlən-

Nisa Surəsi 127-134 .................................................... 181

deyərmə İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."

Təfsir-ul Qummuda, "Eger bir qadın, ərinin serkeşliginden

yaxud özündən üz çevirməsindən narahatlıq etsə..." ayəsiylə

əlaqədar olaraq deyilir ki: "Bu ayə, Məhəmməd b. Meslemenin qızı

haqqında enmişdir. Rəfi b. Həddiçin arvadı idi. Qadın bir az yaşlıcaydı.

Rəfi onun üzərinə quma al/götürərək gənc bir qadın gətirdi. Bu səbəbdən

bu gənc qadın, Məhəmməd b. Meslemenin qızından daha çox xoşuna

gedirdi, bunu ondan daha gözəl tapırdı. Məhəmməd b.

Meslemenin qızı ona dedi ki: 'Gördüyüm qədəriylə sən məndən yüz/üz

çevirir, digər bərabər/yoldaşını mənə seçirsən.' Rəfi, 'O gəncdir, xoşuma

gedir və mənə görə o daha gözəl görünüşlüdür. Əgər istəsən,

onun yanında iki və ya üç gün qalayım, sənin yanında da bir gün

qalayım.' dedi."

"Lakin Məhəmməd b. Meslemenin qızı bunu qəbul etmədi.

Bunun üzərinə Rəfi onu boşadı. [Ardından onunla razılaşdı və təkrar

evinə gətirdi; amma dolanışıqsızlıq səbəbiylə] ikinci dəfə yenə boşadı.

[Üçüncü dəfə o qadını evinə gətirməyə getdi. Ancaq əvvəlki hadisələr

gündəmə gəldi və] qadın dedi ki: 'Allaha and olsun ki, mənimlə onu

bərabər tutmanın xaricində heç bir təklifə razı olmam. Allah, 'Onsuz da/zatən nəfslər

cimrilige hazır vəziyyətə gətirilmişdir." buyurur.' Bu səbəbdən

Məhəmməd b. Meslemenin qızı payına razı olmadı və ərini

paylaşmaqda xəsislik göstərdi. Rəfi, razı olmaması vəziyyətində

onu üçüncü dəfə boşayacağını bildirdi. Bu səfər qadın ərini buraxmama

istiqamətində xəsislik göstərdi və paylaşmaya razı oldu."

"Bunun üzərinə uca Allah belə buyurdu: 'Aralarında razılaşma

etmələrində onlara günah yoxdur. Razılaşmaq (hər vəziyyətdə)

daha xeyirlidir.' Qadın razı olub ortalıq durulunca, adam ikisi

arasında ədaləti tutmaqda çətinlik çəkdi, ədaləti təmin etməyə güc çatdıra bilmədi.

Bunun üzərinə bu ayə endi: 'Qadınlar arasında ədaləti

saglamaga nə qədər ugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz; heç olmasa birinə

tamamilə meyl edib digərini təxirə salınmış kimi buraxmayın.'

Yəni, davamlı birinin yanına gedib o birisini boşluqda buraxmayın. Nə

dul, nə də evli biri olaraq ortada qalmış kimi etməyin. Bu səbəbdən

182 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bu kimi vəziyyətlərdə ayənin etibarlı etdiyi üsul bundan ibarətdir:

Əgər qadın ərinin yanında qalmağa və əriylə razılaşdığı xüsuslara

uyğun gəlməyə razı olsa, əri üçün də, qadın üçün də, bir qorxu

yoxdur. Amma əgər qadın razılaşma yanlısı olmaz və ərinin

qaçdığı şərtləri qəbul etməzsə, bu vəziyyətdə ərinin onu boşamaqdan

və ya ikisini bərabər tutmaqdan başqa variantı qalmaz."

Mən deyərəm ki: Bu hədis et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Malik,

Abdurrezzak, ABŞ b. Hamid, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Hakim -səhih

olduğunu ifadə edərək- tərəfindən xülasə olaraq rəvayət edilmişdir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Tayalisi, Ibni Əbi Şeybe, Ibni

Rahe-veyh, ABŞ b. Hamid, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Beyhaki, Hz.

Əli b. Əbu Talibdən (ə.s) belə rəvayət edərlər: Ona bu ayələ əlaqədar

bir sual soruşuldu. Cavab olaraq buyurdu ki: "Burada nəzərdə tutulan, iki

bərabər/yoldaşlı bir adamdır. Bərabər/yoldaşlardan biri artıq yaxşıca çökmüş (yaşlı) və ya çirkindir.

Adam bunu boşamaq istər. Lakin boşanmamaq qarşılığı

olaraq bir gecə onun yanında, bir neçə gecə də o biri bərabər/yoldaşının yanında

qalmaq üzrə razılaşarlar. Qadının öz istəyi ilə verdiyi bu güzəştin

hər hansı bir qorxusu yoxdur. Lakin qadın qərarından dönsə, kişinin

bərabər/yoldaşlarını bərabər tutması bir zərurətdir."

əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Halebi kanalıyla

Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ona, 'Eger bir

qadın, ərinin serkeşliginden yaxud özündən üz çevirməsindən

narahatlıq etsə...' ayəsinin mənasını soruşdum. Mənə bu qarşılığı

verdi: 'Bir qadın bir adamla evli olar. Lakin adam ondan

xoşlanmaz. Ona, səni boşamaq istəyirəm, deyər. O da deyər ki: 'Etmə.

Sənin məndən ötəri dilə düşməyini, qalmaqal mövzusu olmağını istəməm.

Lakin mən gecə birlikdə olma barəsində hər şeyi

sənə buraxıram. Bunun xaricindəki digər haqqlarımdan da imtina edirəm;

məni öz halıma burax.' Işte, 'Aralarında müqavilə bağlamalarında

onlara günah yoxdur.' ayəsindəki razılaşmadan məqsəd budur."

[Furus(n)u Kafi, c. 6, s. 145]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən başqa rəvayətlər, əl-

Nisa Surəsi 127-134 ....................................................... 183

Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşi'de1 iştirak etməkdədir.

Təfsir-ul Qummuda, "Onsuz da/zatən nəfslər cimrilige hazır vəziyyətə gətirilmişdir."

ifadəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: "Xəsislik müxtəlif qisimlərə

ayrılar. Bir qisimi insanın seçdiyi, bir qisimi də insanın

seçmədiyi şeylərlə əlaqədardır."

Təfsir-ul Ayyaşidə Hişam b. Salamın Imam Cəfər Sadiqdən

(ə.s), "Qadınlar arasında ədaləti saglamaga nə qədər ugraşsanız

də güc çatdıra bilməzsiniz." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət etdiyi

ifadə edilər: "Yəni, sevgi barəsində [onlar arasında tam ədaləti təmin edə bilməzsiniz]."

[c. 1, s. 279, h: 285]

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Nuh b. Şuayb və Məhəmməd

b. Həsəndən belə rəvayət edər: "Ibni Ebi'l Ov tərəfindən, Hişam

b. Hakimə soruşdu ki: 'Allah hikmət sahibi deyilmi?' O, 'Bəli, Allah

hökm verənlərin ən/en hikmətlisidir.' deyə cavab verdi. 'Elə isə

mənə, 'O halda könülünüzün rahat ettigi qadınlardan iki, üç və

dörd evlənə bilərsiniz. Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizden

qorxsanız, tək biriylə evlənin.' ayəsindən xəbər ver. Bu

ayənin hökmü fərz deyilmi?' deyə soruşdu. O, 'Bəli' dedi. Sonra

dedi ki: 'O halda, 'Qadınlar arasında ədaləti saglamaga nə qədər

ugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz; heç olmasa birinə tamamilə meyl edib

də digərini təxirə salınmış kimi buraxmayın.' ayəsindən xəbər

ver. Hansı hikmətli adam belə bir söz söyləyər?' Hişam b. Hakim buna

verəcək cavab tapa bilmədi."

"Sonra qalxıb Mədinəyə Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) yanına getdi.

Imam ona, 'Nə həcc, nə də ümrə vaxtı olmayan bu zamanda niyə

gəldin?' deyə soruşdu. Dedi ki: 'Bəli belə bir zamanda gəldim. Sənə

fəda olum. Çünki əhəmiyyətli işim var. Ibni Ebi'l Ov tərəfindən mənə bir sual

soruşdu ki, buna verəcək cavab tapa bilmədim.' Imam, 'Nədir bu sual?'

deyə soruşdu. Hişam hadisəs(n)i izah etdi."

"Imam Cəfər Sadiq (ə.s) ona belə dedi: 'O halda könülünüzün

1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 278, h: 284.]

184 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rahat ettigi qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz.

Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizden qorxsanız, tək

biriylə evlənin.' ayəsində aliment nəzərdə tutulmuşdur. 'Qadınlar arasında

ədaləti saglamaga nə qədər ugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz;

heç olmasa birinə tamamilə meyl edib, digərini təxirə salınmış kimi

buraxmayın.' ayəsində isə, sevgi nəzərdə tutulmuşdur."

Ravi deyər ki: "Hişam, Ibni Ebi'l Ov tərəfindənə bu cavabı çatdırınca,

'Allaha and olsun ki bu cavab, sənin fikirin deyil.' dedi." [Fürus(n)u

Kafi, c. 5, s. 362]

Mən deyərəm ki: Bənzəri bir hədis Təfsir-ul Qummuda da rəvayət

edilmişdir. Buna görə, zındıklardan biri Əbu Cəfər el-Ahvelə eyni

məsələylə əlaqədar olaraq bir sual yönəldər. Bunun üzərinə Əbu Cəfər

Mədinəyə gedər. Imam Sadiğə (ə.s) bunun cavabını soruşar. O da

yuxarıdakının eynisi olan cavabı verər. Əbu Cəfər adamın yanına

dönər və cavabı ona çatdırar. Adam isə, "Sən bu cavabı Hicazdan

gətirdin" deyər.

Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə, "təxirə salınmış kimi buraxmayın."

ifadəsi, bu şəkildə açıqlanır: "Özünə meyl edib yönəldiyiniz

qadını, nə evli, nə də boşanmış kimi bir halda tutmayın. Bu

qiymətləndirmə Imam Mis və Imam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."

Eyni əsərdə, Peyğəmbər əfəndimizlə (s. a. a) əlaqədar olaraq belə

rəvayət edilər: "O, bərabər/yoldaşlarıyla yatma barəsində bərabərliyi güdər, sonra

də belə dərdi/deyərdi: Allahım! Bu, mənim əlimdən gələn öz paylaşmam.

Sənin əlində olan, lakin mənim əlimdə olmayan digər xüsuslardan

ötəri məni qınama!"

Mən deyərəm ki: Üləmanın əksəriyyəti, bu hədisi müxtəlif kanallardan

köçürmüşdür. "Sənin əlində olan, lakin mənim əlimdə olmayan"

dan məqsəd, ürəkdən duyul/eşidilən sevgidir. Ancaq bu rəvayətdə müəyyən

bir zəiflik vardır. Çünki uca Allah, qulunu əlində olmayan bir şeydən

ötəri qınamayacaq qədər ucadır. Çünki O, "Allah, heç kimi

verdigi imkandan çoxuyla/çox öhdəçilikli etməz." (Talaq, 7) buyurmuşdur.

Peyğəmbərimiz (s. a. a) da, olanı var etsin deyə istəkdə

Nisa Surəsi 127-134 ..................................................... 185

ol/tapılmayacaq qədər Rəbbinin ucalığını təqdir edəcək mövqedədir.

el-Kafidə Ibni Əbu Leylaya isnaden deyilir ki: "Mənə Asam b.

Hamid belə izah etdi: Bir axtar/ara Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) yanında ol/tapılırdım.

Adamın biri yanına gəldi və möhtac vəziyyətində oluşundan

şikayət etdi. Imam (ə.s) evlənməsini əmr etdi. Lakin yoxsulluğu

getdikcə şiddətləndi. Bir dəfə daha Imamın yanına gəldi və vəziyyətinin

nə olacağını soruşdu və 'Ihtiyaçlarım getdikcə şiddətlənib

artdı.' dedi. Imam buyurdu ki: 'Bərabər/yoldaşından ayrıl.' Sonra bir dəfə daha

Imamın yanına gəldiyində ona vəziyyətini soruşdu və 'Sərvət əldə etdim

və vəziyyətim yaxşılaşdı.' dedi."

"Bunun üzərinə Imam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: Sənə Allahın

əmr etdiyi iki xüsusu əmr etdim. Biri budur: 'Içinizdeki subayları, kölələrinizdən

və nökərlərinizdən yaxşı olanları evləndirin. Eger bunlar

kasıb dirlərsə, Allah öz lütfü ilə onları zənginləşdirər. Allah (lütf

və lütfkarlığıyla) genişdir və hər şeyi biləndir.' (Nur, 32) Digəri də, 'Eger

(bərabər/yoldaşlar) ayrılsa, Allah bol nemətiylə hər birini zənginləşdirər.' (Nisa,

130) ayəsidir." [Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 331, h: 6]

186 .............................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Nisa Surəsi 135 ........................................................... 187

135- Ey inananlar! Özünüzün, ana-atanızın və yaxınlarınızın

əleyhində olsa belə, ədaləti tam yerinə yetirərək Allah üçün şahidlik