Nitq mədəniyyətinin əsasları
Yüklə 2,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mürəkkəb cümlələrin tələffüzü. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin deyi- liĢi.
| Əlavələrin tələffüzü.
Əlavələr cümlə üzvlərindən yüksək intonasiya və xüsusi səs tembri ilə fərqlənir. Məsələn; 94 1. O, Fərhadla Əhmədi götürüb kəşfiyyata – evin, həyətin necə qorunmasını yoxlamağa getdi (M.İ.). 2. Abşerondan – ölkəmizin ən zəngin neft mərkəzindən, dünyanın hər tərəfinə neft məhsulları göndərilir. Bu cümlələrdə evin, həyətin necə qorunmasını yoxlamağa, ölkəmizin ən zəngin neft mərkəzindən söz birləşmələri fərqli intonasiya ilə tələffüz olunur. Əlavələr danışanın məqsədindən asılı olaraq yüksək, həm də adi intonasiya, alçaq səs tonu ilə deyilir. Əlavələr hər iki halda, yəni həm yüksək, həm də alçaq intonasiya ilə söyləndikdə cümlədəki başqa üzvlərdən intonasiyaca ayrılır, yüksək avazlanmada ifadə edilən fikri qüvvətləndirdiyi kimi, alçaq intonasiya da eyni rolu ifadə edir. Mürəkkəb cümlələrin tələffüzü. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin deyi- liĢi. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin bir qismində onu əmələ gətirən sadə cümlələr yalnız intonasiya ilə bir-birinə bağlanır. Başqa sözlə, tabesiz mürəkkəb cümlənin müəyyən tipində (bağlayıcısız tabesiz mürəkkəb cümlələrdə) məna əlaqələrini (zaman, ardıcıllıq, ziddiyyət, səbəb, nəticə və s.) yaradan yeganə vasitə intona- siyadır. Bağlayıcısız tabesiz mürəkkəb cümlənin deyilişində intonasiyanın bir çox növlərindən: sadalayıcı, xəbərdarlıqlı, aydınlaşdırma, ziddiyyət-qarşılaşdırma, səbəb-nəticədən istifadə olunur. Sadalayıcı intonasiyanın tərkib hissələri zaman və ardıcıllıq əlaqələri əsasında bağlanan tabesiz mürəkkəb cümlələrin deyilişində özünü göstərir. Bu, bir növ həmcins üzvlər arasındakı intonasiyanı xatırladır. Həmcins üzvlərdə əşyalar, keyfiyyət, hərəkət və s. söz və söz birləşmələri vasitəsilə sadalanırsa, mürəkkəb cümlələrdə hadisələr bütöv cümlələrlə sadalanır. Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə sadə cümlələrin ifadə etdiyi hadisələrin bir-birinə yaxınlığı, bağlılığı dərəcəsindən asılı olaraq onların deyilişi də müəyyən edilir. Əgər mürəkkəb cümlədəki təsvir olunan hadisələr bir-biri ilə bağlı şəkildədirsə, onu əmələ gətirən sadə cümlələr arasında qısa fasilə edilir. Axırıncı cümlədən başqa, hər bir sadə cümlənin sonunda səs tonu yüksəlir, axırıncı cümlədə isə bir qədər aşağı düşür. Belə tabesiz 95 mürəkkəb cümlələrdə sadə cümlələr bir-birindən vergül işarəsi ilə ayrılır. Məs.; Xoruzlar banlayır, şəfəqlər qızarır, səhər açılırdı (M.İ.). Bu sadə cümlələri həm müstəqil cümlə, həm də mürəkkəb cümlənin tərkib hissəsi kimi oxumaq olar. Sadə cümlələri ayrılıqda işlətdikdə hər cümlənin sonuna doğru səs tonu alçalır və davamlı fasilə edilir. Bunlar mürəkkəb cümlənin tərkib hissəsi kimi işləndikdə cümlələrin sonuna doğru səs tonu yüksəlir, axırıncıdan başqa, digər cümlələr arasında fasilə nisbətən azalır, sadə cümlələrin birində məntiqi vurğu altında deyilən söz bütün ifadənin məntiqi mərkəzi olur. Tabesiz mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələrdə təsvir olunan hadisələr bir-biri ilə o qədər də bağlı olmazsa, belə tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tərkiblərdən birincisinin sonunda səs tonu bir qədər enir (nöqtədə olduğu qədər) və nisbətən geniş fasilə edilir. Yazıda belə fasilə nöqtəli vergüllə göstərilir. Hər tərəfdə sakitlik hökm sürürdü, kənd dərin sükut içində yatırdı; sükutu yalnız kənddən bir qədər kənarda işləyən traktorun səsi pozurdu. Aydınlaşdırma əlaqəli bağlayıcısız tabesiz mürəkkəb cümlələrdə birinci cümlənin sonunda səs tonu alçalır, bir qədər geniş fasilə edilir. Danışan və oxuyan ikinci cümlənin əvvəlində tələffüz edilməyən bağlayıcını fikrən düşünür, fasilə ilə onun yerini doldurur. Kamal mədəndəki müşavirəyə açıq alınla gedirdi; planı dolduran iki briqadadan biri onunku idi (M.İ.). Bu cümlədə qoşa nöqtədə edilən fasilə Yüklə 2,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|