Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti professional ta

II. BOB. XX ASRDA YEVROPA AMALIY BEZAK SAN’ATINING O’ZIGA XOS JIHATLARI

2.1. XX asrda Yevropa amaliy bezak san’atining turlari

Yevropa amaliy bezak san’ati o'zining ishlatish o ‘mi va mazmunigaqarab sohalarga bo’linishidan tashqari, u qaysi materialdanishlanganIigiga qarab ham ajratiladi, masalan sopol (keramika),metall, yog‘och, mato va h.k. yoki ishlash uslubiga ko‘rao ‘ymakorlik, kandakorlik, quyish san’ati, gul bosish san'ati,qadama (intarsiya), to ‘qimachilik va h.k. deb nomlanishimumkin. Bunday atamalar XIX asming ikkinchi yarmidan ilmiyadabiyotlarda ishlatila boshlandi. Amaliy bezak san’ati asarlaridavming mcxldiy madaniyati, odamlaming turmush tarzi, milliyetnik xususiyatlari, ijtimoiy, iqtisodiy va sinfiy farqlari bilanuzviy bogliq holda mavjud boladi. Ular inson yashaydiganbadiiy siyosiy muhitni tashkil etib insonlaming ruhiyatiga ta’siretadi, ulaming borliqqa bolgan munosabatini bildiradi. Amaliysan'at buyumlari inson yashaydigan muhitni badiiylashtirib. me’moriy-fazoviy kenglikni tashkil etadi. Bu muhit o ‘znavbatida insonni ham o ‘z domiga tortib, yaxlit badiiy obrazyaratadi. Undagi buyumlar shu muhitda idrok etilib, davrmazmunini anglatadi, his etishga ko‘maklashadi. Shuninguchun buyumlar ham davr bilan hamnafas bo‘lib boradi va undanajralmaydi. Shu 0‘rinda XIX, XX va XXI asr muhitini taqqoslabko‘raylik. XX asrdagi foytun aravalar, k o ‘chalarda yonibturgan fonuslar va shu ko‘chada yurib borayotgan odamlamibugungi kun bilan solishtirsak. undaodamlaming kiyimi ham,buyumi ham, ko*cha-ko‘ydagi me'moriy bezak vaqurilmalarham bir-biridan keskin farqlanishini ko ‘ramiz. Xonalargaqo‘yilgan mebel, idish-tovoqlar, gilam va palaklarni bugungikunning buyumlaridan o ‘zining tuzilishi, rangi va tanlangan nashyolari bilan ham farqlanib turadi. Shuning uchun ham amaliysan'at asarlarining g ‘oyaviy badiiy yechimi davr bilan, insonaql-zakovatining kuchi bilan belgilanadi. Amaliy san'atasarlarida ko'pincha badiiy asar uchun tanlangan ashyoningqiymati topilgan shaklning mazmuniga mos ekanligi bilan o'rinegallaydi. Bu jihatdan u me'morchilikka 0‘xshab ketadi.Masalan, bezak bermasdan ishlangan spool terrakota, shisha,billur, oltin, kumush, qimmatbaho tosh va yog'ochlar. Ulaming badiiy qiymati fakturasi, topilgan shaklning betakrorligi yoki

undagi shakllar o ‘yinining o ‘ziga xosligi va ashyoga ishlovberish mahorati vah.k. buyumningqiymatini belgilaydi hamdauning badiiy obrazini yaratadi. Shunday qilib, ashyolar vashakllar amaliy bezak san’atida ifoda va tasvir vositasi rolinio’ynaydi. Amaliy san'at asarlaridagi badiiy obrazlarining ta’-sirchanligi buyumlarga tabiat shakllarigao4xshash ko'rinishlarberdi. Masalan, buyum shakli gul. barg, qush, hayvon, odamqismlarini eslatuvchi shakllar orqali kuchaytirildi. Natijada,oddiy kundalik turmushda qollashga moljallangan buyumbadiiy asarga aylanib, uning qiymati ortdi. Albatta, bunda ishlovberishda me’yor, s an ’atkorning did-nafosati, ishlangan buyumning shakli mazmuniga mosligi rnuhim o ‘rin egallaydi.Masalan, ovqatlanish uchun ishlatiladigan buyumlar shakli,o ‘lcham va nisbatlarining qulay, maqsadga muvofiq va xavfsiz bo’lishi bilan birga foydalanganda ko‘ngilni ranjitmaydigan,ishtahani buzmaydigan bolishi lozim. Hayvonlar, ulamingbo'laklari ishlatilgan buyumlar, masalan mushuk, kuchuk,maymun va h.k. ba'zan ustalar ishida (jahon xalqlari amaliysan'atida) uchrab turadi. Bu foydalanuvchi va usta —yaratuvchining didi, e'tiqodi bilan bogliq. Amaliy san’atning ta’sirchanligini oshirish va bezak berishda ranglar, ulaming o‘zaro nisbati — och-to‘qligi, nozik tuslanishi va bir-biri bilankirishish va qorishish xususiyatlari, turli naqshlar va tasviriysan'at (rassomchilik va haykaltaroshlik), ulaming qismlaridanfoydalanish mumkin. Tasviriy san'at va naqsh unsurlari amaliysan'at asarlarining bezak⁷ berish jarayonida ishtirok etish bilanbirga yaratilgan buyumning shakliga singib ketishi mumkin.Masalan, olmaxon shaklidagi ko’za bandi, shcr oyoqlarigao ‘xshash stul oyog‘i, olma yoki nok shaklidagi guidon, naqshgao ‘xshash to‘siq, darvoza qismlari va h.k. Bulardan ko‘rinibturibdiki, amaliy san'at buyumlari sintetik xarakterga ega bo‘lib, o ‘zida turli san'at uslub va qarashlarini uyg'unlashtiradiva uning qiymatini belgilaydi. Jamiyat taraqqiyoti, inson aqlzakovati,fan va texnika yutuqlari amaliy san'at asarlarida mujassamlashibbordi va davr mohiyatini o ‘zida namoyon etdi.Amaliy bezak san'ati iborasi darrov paydo bo'lmagan.Dastlab insonni o*rab turgan narsalar badiiy estetik ahamiyatgaega deb qaralmagan. Uyg‘onish davriga kelib odamlamingbuyumlarga qarashi o ‘zgardi. Bunga sabab qadimgi dunyotarixiga, turmush tarziga, ayniqsa antik dunyoga e ’tiqodningpaydo bolishi bu qarashlami rivojlantirdi. Inson yashaydiganmuhit, uning turar joyi, xonasi antik san’atning boshqa san’at turlari sifatida e ’tirof etila boshlandi. Arxeologik ishlarnatijasida topilgan ashyoviy dalillar shuni ko‘rsatadiki, inson estetik ahamiyatga ega bolgan buyumlar yaratishga juda erta kirishgan. U amaliy ahamiyalga ega b o ‘lgan buyumlar bilan bir qatorda zeb-ziynat buyumlarga qiziqqan. Tevarak-atrofni saranjon va go‘zal bo‘lishi uchun turli shakl o ‘ylab topgan, ranglardan foydalangan.

Yevropa ganchkorlik san’atidagi asosiy maktablar XIX asrga kelib, shakllana boshladi. Ma’lumki, ganchkorlik san’ati xalq ama-liy-bezak san’atining boshqa turlariga qaraganda,me’morlik san’ati bilan uzviy bog‘liq. Uning azaliy xomashyosi, ishlov berilgan alebastr bо‘lib, ish jarayoni (katta obyektlarda) kо‘p kishilarning mehnatini talab qiladi. Dastlab, qurilishlarda mahalliy maktablarga xos, an’analar bilan bog‘lanish kuchli bо‘lgan. Yevropa maktablarida keng tarqalgan kompozitsiyalar) yevropa ustalarning ishlariga yaqin bо‘lib, kо‘pincha "о‘simlik-zanjira" turkumidagi naqshlarni tashkil etadi. Ularning о‘yilishi ham bir-muncha chuqur bо‘lib, ba’zi hollarda ganchning umumiy foni bо‘yaladi (hozirgi kunda ayniq-sa ommalashib bormoqda). Yevropa maktabi ganchkorligining texnik jarayoni birmuncha murakkabmaktabidan farqli о‘laroq, Yevropada о‘simlik naqshlari bilan birgalikda geometrik shakllar(aylana, kо‘pburchak, kirrali shakl-lar va hokazolar) ham kо‘p ishlatiladi. Yevropada qо‘llaniladigankompozitsiyalar mayda gulli naqshlardan iborat bо‘lgani sabab, ular tekislikda chuqurо‘yilmaydi.