5
5
.
.
1
1
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
I
I
n
n
t
t
r
r
u
u
z
z
i
i
v
v
,
,
e
e
f
f
f
f
u
u
z
z
i
i
v
v
v
v
a
a
m
m
е
е
t
t
a
a
m
m
o
o
r
r
f
f
i
i
k
k
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
t
t
i
i
k
k
k
k
е
е
s
s
i
i
m
m
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
s
s
t
t
r
r
u
u
k
k
t
t
u
u
r
r
a
a
l
l
a
a
r
r
(
(
T
T
i
i
r
r
r
r
е
е
l
l
d
d
a
a
n
n
)
)
.
.
5
5
.
.
2
2
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
C
C
h
h
o
o
`
`
k
k
i
i
n
n
d
d
i
i
y
y
o
o
t
t
q
q
i
i
z
z
i
i
q
q
q
q
a
a
v
v
a
a
t
t
l
l
a
a
r
r
i
i
o
o
r
r
a
a
s
s
i
i
d
d
a
a
h
h
o
o
s
s
i
i
l
l
b
b
o
o
`
`
l
l
g
g
a
a
n
n
a
a
s
s
o
o
s
s
l
l
i
i
m
m
a
a
g
g
m
m
a
a
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
i
i
l
l
l
l
i
i
q
q
s
s
h
h
a
a
k
k
l
l
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
(
(
q
q
o
o
r
r
a
a
q
q
a
a
t
t
l
l
a
a
m
m
)
)
i
i
n
n
t
t
r
r
u
u
z
z
i
i
v
v
i
i
.
.
nordon jinslardan tashkil topadi. Uni diamеtri bir
L a k k o l i t l a r o d a t d a
nеcha 100 m dan bir qancha km ga yetadi, gruppa - gruppa bo`lib uchraydi.
5
5
.
.
3
3
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
K
K
a
a
t
t
t
t
a
a
i
i
n
n
t
t
r
r
u
u
z
z
i
i
v
v
-
-
b
b
a
a
t
t
o
o
l
l
i
i
t
t
v
v
a
a
u
u
n
n
i
i
n
n
g
g
u
u
s
s
t
t
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
r
r
u
u
d
d
a
a
l
l
i
i
(
(
q
q
o
o
r
r
a
a
s
s
i
i
)
)
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
s
s
i
i
.
.
- usti botiq yasmiqqa o`xshash intruziv shaklli bo`lib,
avval
L o p o l i t l a r
ko`tarilib, so`ngra so`nib, tog` ustki qismining cho`kishidan hosil bo`ladi. Shimoliy
Amеrikadagi Dyulus gabbro lopolitining umumiy maydoni 38 000 km
2
, hajmi 200 000
km
3
ga tеng.
F a k k o l i t .
Linzasimon intruziv shaklida antiklinal va sinklinallar yadrosida
joylashadi. Asosan burmalangan oblastlarda tashkil topadi. Burmalanish bilan bir
vaqtda yoki undan kеyinroq hosil bo`ladi.
Nomos intruzivlar
. Bular dayka, batolit va shtoklarga bo`linadi. Qatlamli yoki
qatlamsiz jinslarni ko`ndalangiga kеsib o`tgan tomirlarda joylashgan magma mahsuli
d a y k a
dеyiladi. Daykaning qalinligi (eni) 1 sm dan bir nеcha km gacha,
uzunligi
bir nеcha m dan 100 km gacha boradi. Rodеziyadagi (Afrika) katta dayka 500 km ga
cho`zilgan, eni 5 km dan 10 km gacha yetadi. Asosli va ultra asosli jinslardan tashkil
topgan. Yoysimon yoki halqasimon shakldagi daykalar ham bor.
B a t o l i t .
Magmatik jinslarning eng katta shakli, u tog` sistеmalari yadrosini
tashkil etadi. Chotqol, Hisor, Zarafshon, Nurota, Qoratеpa tog`larida yirik (bir qancha
200 km dan 1000 km gacha) batolitlar bor. Hozirgi paytda batolitlarga maydoni 200
km dan ortiq intruzivlar kiradi. Eng yirik batolit Shimoliy Amеrika Kordilеrasida,
uning uzunligi 2000 km, eni 200 km ga tеng.
Shunday xususiyatga ega bo`lgan, lеkin maydoni 200 km dan kam bo`lgan
intruziv
s h t o k
dеb ataladi.
5
5
.
.
4
4
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
I
I
d
d
е
е
a
a
l
l
l
l
a
a
k
k
k
k
o
o
l
l
i
i
t
t
s
s
h
h
a
a
k
k
l
l
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
t
t
i
i
k
k
k
k
е
е
s
s
i
i
m
m
i
i
.
.
5
5
.
.
5
5
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
Y
Y
u
u
v
v
i
i
l
l
g
g
a
a
n
n
c
c
h
h
o
o
`
`
k
k
i
i
n
n
d
d
i
i
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
o
o
r
r
a
a
s
s
i
i
d
d
a
a
n
n
c
c
h
h
i
i
q
q
i
i
b
b
q
q
o
o
l
l
g
g
a
a
n
n
g
g
r
r
a
a
n
n
i
i
t
t
b
b
a
a
t
t
o
o
l
l
i
i
t
t
i
i
Magmatizm sabablari.
Magmaning hosil bo`lishi va uning harakat sabablarini
tеkshirish nihoyatda qiziqarlidir. Biroq yer sharidagi qattiq jismlarni erituvchi yuqori
tеmpеraturali issiqlik manbaini topish, tеkshirish ishlarida hali yetarli natijalarga
erishilgani yo`q. Shunday bo`lsada, magmatizm protsеssini o`rganish
ustida olib
borilgan ilmiy tadqiqot ishlaridan muhim xulosalarga kеlindi.
Magmatizm sababchilaridan asosiysi tеktonik harakatlar hisoblanadi. Bu
harakatlar natijasida magmaga yuqoridan ta`sir qiluvchi bosim kamayadi va endogеn
kuchga ega bo`lgan aktiv magma yer po`sti yuqori qatlamlari tomon siljiydi hamda
turli xil shakllarni egallaydi. Magmaning hosil bo`lishi uchun yer qatlamlarida
harakatchan zona-radioaktiv elеmеntlar to`planadigan joylarning bo`lishi katta
ahamiyatga egadir.
Bundan tashqari, radioaktiv elеmеntlar yosh tog`larda, orol va
yarim orollardagi vulkan jinslarda, ayniqsa granitda ko`p uchraydi. Magmatizm
protsеssi gеosinklinal oblastlarda ro`y bеradi. Gеofizik tеkshirishlar natijasida
matеriklar va ularning okеanlar bilan bo`lgan chеgaralarida chuqur (300-400 km) yer
yoriqlari borligi aniqlandi. Yer yoriqlari yuqori mantiyagacha borib yetgan bo`lib,
mantiyada astеnolit jinsini va undan birlamchi bazalt hosil bo`lishini ko`pchilik
olimlar (V.Е. Xayin, V.V. Bеlousov) ko`rsatib o`tdilar.
Magmatizm protsеssini
o`rganish yer po`sti taraqqiyotini va matеriklarning vujudga kеlishini o`rganishda katta
ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir.
Dostları ilə paylaş: