Нязяри вя практики риторика

Toposun texnikası – «sual vermək» texnikasıdır. Topika ümumiyyətlə, sualları düzgün qoymaq bacarığı kimi nəzərdən keçirilirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sualı düzgün qoymaq bacarığı antik dövrdə yüksək qiymətləndirilirdi. Həmin dövrdə hamının fikrincə, yaxşı suala cavab vermək - yaxşı sual ver­mək­dən daha çox onu necə formulə etməyi və hansı hallarda hansı formada olan sualdan istifadə etməyi öyrədirdi.

Bu elmi istiqamət bu gün necə qəribə səslənsə də, bu prob­lemə həddindən artıq səthi yanaşılır. Biz tez-tez elə sual­larla qarşılaşırıq ki, onlar son nəticədə cavabı tələb etmir.

Çox vaxt soruşan ümumiyyətlə bizim onldan nə istədi­yi­mizi anlamaq iqtidarında olmur. Məsələn, «təkrar soruşulma» tipii:

Məsələ nədədir ki?

Siz sual verirsiniz, yoxsa cavab verirsiniz?

Siz konkret olaraq nə soruşmaq istəyirsiniz? və s.

Amma bu məsələnin yalnız bir tərəfidir. Məsələnin ikin­ci tərəfi – ümumiyyətlə sual tələb olunmayan yerdə həddindən artıq çox sualların verilməsi (1) və sualın verilməsi lazım olan­da isə kifayət qədər sualın verilməməsidi (2); tipik situasiyalar:

(1)

- əlində təsərrüfat çantası olan tanışınıza verilən sual – «Siz mağazaya gedirsiniz?»

- qismən sökülmüş maşınına görə «alışıb yanan» adama verilən sual – «maşınınız xarab olub?»

- tualetin qapısının dəstəyindən tutan adama verilən sual – «Siz ora gedirsiniz?»

(2)

Məsələn, belə suallar tez-tez verilmir:

«Mən sizə mane olmuram?»

«Bura boşdur?»

«Sizin telefondan istifadə etmək olar?» və s.

Və nəhayət, problemin üçüncü tərəfi – nitq situa­siya­sının, həm də vaxt standart situasiyanın qiymətləndirilməsində tarazlığın gözlənilməməsindən irəli gələn yersiz suallar. Mə­sə­lən,

(gözlənilən toy haqqında məlumat verərkən) sən hami­lə­sən?

(iş haqqında danışarkən) sən nə qədər qazanırsan?

(əri ilə xoşbəxt həyatdan danışarkən) o içir? və s.¹

Demək olar ki, hər gün qarşılaşdığımız müvafiq nitq ya­nılmaları ritorikanın sualların formalaşdırılmasına diqqət yetir­məsinin nə qədər zəruri olduğunu təsdiq edir. Amma təəssüf ki, bu barədə nadir hallarda düşünürlər. Sual vermək baca­rı­ğının olmaması yalnız sual vermək mexanizminin özünün na­mə­lum olmasını, belə sualların məqsədinin başa düşül­mə­mə­sini təsdiq edir.

Ritorika (invensiya) baxımından sualın məqsədi - bir tə­rəf­dən, nitq situasiyasının, digər tərəfdən isə bununla əlaqədar olaraq, bizi maraqlandıran predmetin həddlərini müəyyən­ləş­dirməkdir. Ritorik toposlara gəldikdə isə, onlar özlərində düz­gün verilmiş suallar sistemini əks etdirir; bu suallara cavab ve­rər­kən danışan:

a) indiki nitq situasiyasından kənara çıxmır;

b) müvafiq «gərçəklik fraqmenti» haqqında düzgün məlumatlar verir;

v) digər «gərçəklik fraqmentləri»nə nəzərən bu «gərçəklik fraqmentləri»nin mövqeyini dəqiq müəyyən edir;

q) əsas olanları ikinci dərəcəli olanlardan fərqləndirir;

d) məlumatın ən yaxşı (təbii) şəkildə strukturunu müəyyən edir;

e) məlumatı əlavə biliklər ilə çətinləşdirmir («əlavə yük­ləmir»);

j) məlumatı başa düşmək üçün zəruri olan məqamların ötü­rülməsinə yol vermir;

z) dinləyicilərdə öz-özünə yaranan və başa düşməyə kömək edən sualları hamıdan qabaq sızır.

Demək olar ki, dəyişikliklərə uğramadan bizim dövrü­müzə kimi gəlib çatan klassik ritorik toposlardan birinə dair tə­səv­vürlərə əsasən o zaman «hadisələrin təsvir edilmə sxe­mini» göstərmək olar. Bu sxemə əsasən aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır.

- Bu hadisənin özü nədir,

- Bu hadisə harada baş verir,

- Bu hadisə nə vaxt baş verir,

- Bu hadisə necə baş verir,

- Bu hadisə niyə baş verir.

Bu həqiqətən mövcud olan məqamları heç vaxt unut­ma­mağa imkan verən kifayət qədər qısa toposdur. Amma bu to­pos ən sadə toposlardandır və həqiqətən geniş toposlar (çoxlu sual­lardan ibarət) haqqında təsəvvür yaratmır.

Amma bununla belə topika məhz belə toposlardan mey­da­na gəlib. «Topos» sözünün ilkin mənasının – «yer» olması da bu zaman aydın olur. İnvensiya bütün bunlardan başqa həm də nitqin tərkibində tipik sualların verilməsi üçün «yer»in ta­pıl­ması praktikası idi: Və əgər, məsələn, əslində hadisənin nə vaxt baş verməsinə dair məlumatı ehtiva etməli olan «yer» yal­nız «gözəl bir gündə» ifadəsinin göstərilməsini nəzərdə tu­tur­dusa («Bu gözəl bir gündə baş vermişdi») onda «nə vaxt»» sua­lı tamamilə dizgün idi; Bu suala cavab vermək isə bir sıra hallarda sadəcə olaraq danışanın vəzifəsinə çevrilirdi!

Son nəticədə gerçəkliyin müxtəlif sahələrinə uyğun ola­raq «sual vərəqəsi» həddindən artıq böyük olur və neyə və nə vaxt diqqət yetirməyin lazım olduğunu müəyyənləşdirmək artıq mümkün olmur. Bütün bunları yadda saxlamaq üçün hətta to­posları əzbərləmək lazım gəlirdi. Belə əzbərləmə prosesini asan­laşdırmaq üçün əsas suallar şer formasına salınırdı (bu nis­bətən sonralar – orta əsrlərdə olmuşdur). Belə «şerlə»rə nü­mu­nə kimi: (bu «şer»lər o vaxt qəbul edildiyi kimi, sözün birinci hərfləri ilə qafiyələnirdi) – müəllif: Matteus Vandomskiy, 1100-cü illər

guis, quid, ubi, quibus auxillis,

cur, quomodo, quando?

daha doğrusu:

(hərf.) kim, nə, harada, nə ilə, (kim-nə-harada-nə ilə-

nə üçün, necə, nə vaxt? necə-nə vaxt – nə üçün)
Daha sonrakı dövrlərin nümunəsi (müəllif ingilis ritoru Tomas Uilson, 1500-cü illər)

who, what and where? by what help? and by whose,

why, how and when, do many things dislose.
daha doğrusu,

(hərf.) kim, nə və harada, kim ilə və kimin köməyi ilə,

niyə, necə və nə vaxt – bunlardan heç birini itirmə.

sonralar – «Yaddaş texnikası» (mnemotexnika) mükəm­məl­ləşdirildiyi dövrdə isə müxtəlif əyani «sxemlər» meyda­na gəl­di. Məsələn, «sual çarxı»:

Müvafiq «sxem»in suallarına cavab verməklə danışan həm də mülahizələrinin sistemli olmasını təmin edirdi. Antik dövr­dən başlayaraq əzbərlənərək yadda saxlanılan sxemlərlə bir­gə həm də yazılı anlayış siyahısı (romalılar belə adlan­dırır­dılar) da var idi. Burada bu və ya digər nitqin məzmununa uyğun əsas anlayışlarla işin demək olar ki, bütün mərhələləri ətraf­lı göstərilirdi.

Şəkil ¹

Nəhayət, hətta «nitqin planları», həmçinin demək olar ki, hazır mətnlər işlənilib hazırlanırdı. Yeri gəlmişkən, müasir dövrdə də gözlənilmədən bu praktikadan istifadə olunur:

Əvvəllər imtahan ərəfəsində həvəslə əldən-ələ ötürülən məktəb inşalarını indi tamamilə leqal şəkildə kitab mağaza­la­rında almaq olar (hər halda Moskvada belədir). Burada çoxlu müx­təlif seçmə inşalar var və onlardan bir çoxu həqiqətən ya­rar­­lıdır. Beləliklə, inşa şerin sərf forması kimi (orta əsrlərdə ya­­­yılmış sonet, qafiyələr çələngi, rondo və ya trioleta kimi müəy­­yən stabil təkrar olunan şer konstruksiyası) özünü «janr forma­sında təsdiq edir». Əlbəttə, toposların müsbət tərəfləri ilə yanaşı mənfi tərəfləri də var; onlar yaradıcı praktikanı ste­reotip vəziyyətinə gətirib çıxarır və həddindən artıq möh­kəm şablonlar yaradır (məsələn, məhəbbət duyğuları­nın ifadəsi).

Bütün bu deyilənlərdən və göstərilənlərdən sonra aydın olur ki, topika məlumatların izahından daha çox həqiqətən ma­terial ilə ilkin işi nəzərdə tutur. Buna görə də həmçinin xüsu­silə qeyd etmək lazımdır ki, toposlar heç də nə «şifahi nitqi» ha­zırlamağın resepti, nə pozulmaması «qanunla təmin edilən» şablon (hər halda uzun müddət ərzində) deyil, onları sadəcə ola­raq yaxşı nümunələr kimi nəzərdən keçirmək olar; bu nü­mu­nələrdən istifadə edən şəxs öz sahəsində «ustad sənətkara» çevrilər.

Müasir elm çox vaxt toposu invarianta, konkret məlumatı isə varianta bənzədir. İnvariant ilə variantın əlaqəsi modeli ilə modelin konkret realizasiyasının əlaqəsi kimi müəyyən edilir.

İnvariantın səciyyəvi cəhəti onun modifikasiyalara (şək­lini dəyişmiş şeyə) yanaşmada özünəməxsus abstraksiya kimi çıxış etməsidir. Həqiqətən, topos – əksər hallarda nitq deyil, onu nitq kimi söyləmək mümkün deyil, daha doğrusu ondan nitqin əvəzinə istifadə etmək olmaz. Ondan yalnız oriyentir kimi istifadə etmək olar.

Yeri gəlmişkən, əslində istənilən ixtisas bir qədər topos komplektini nəzərdə tutur; hər bir mütəxəsis həqiqətən həm gündəlik praktikada, həm də problem yarananda onlara əməl edir.

Əlbəttə, məhz problem yarananda bu və ya digər toposun necəni «işləndiyini» müşahidə etmək daha asandır. Məsələn, kompüter səhifəsi quraşdıran mütəxəssis əgər məhdud modelə nə­yi isə ixtisar olmadan yerləşmək tələb olunursa «mətni yer­ləş­dirmək» şərti adı altında toposdan istifadə edir. Əlbəttə, səhifə bağlayan şriftin keqlin (mətbəə hürufatı ölçüsü), şəklini dəyiş­dirmir: bu topos ümumiyyətlə belə əməliyyatları nəzərdə tut­mur. Əksinə, trekinqə, abzasa, keçirmə işarəsinə aid olan hər şey əhəmiyyətli olur.

Bir çox hallarda bizim ixtiyarımızda olan toposlar hə­qiqətən özlərində bu və ya digər (məsələn, kritik) situa­si­ya­lar­da demək olar ki, ətraflı «hərəkət planı»nı əks etdirirlər: mə­sələn, «ürək dayanan zamanı ilk yardım» və ya «don vurma za­manı ilk yardım» toposları. Bu nümunələrdən göründüyü ki­mi, toposlar heç də bir-birini əvəz edə bilməzlər.

Toposlara dair söhbətin sonunda qeyd edək ki, onlar müs­təqil olaraq bu gün, görünür, xüsusi maraq kəsb etmirlər – onlar yaradıcı məsələlərin həlli üçün, xüsusən də çox vaxt inven­siya prosesinin nəticəsi olan hipotezlərin qurulması üçün istifadə edildikdə maraqlı ola bilərlər. İnvensiya bu paraqrafda göstərilənlərdən daha zəngindir. Amma o, danışan insanda məhsuldar fantaziyanın («ingenium») olmasını nəzərdə tutur.

Topikanın kimə: toposlara əsaslanmaq imkanı olan na­tiq­lərə, yoxsa məlum konstruksiyalar əsasında bilavasitə natiq tə­rə­findən söylənilən «yeni» informasiyanı daha asan qavrayan din­ləyicilərə daha çox kömək etdiyini demək çətindir. Amma bir şey aydındır ki, toposlar fərdi və ictimai maraqların bir-biri ilə əlaqələndirilməsi nəticəsində fəaliyyət göstərir: əgər danı­şanın və dinləyicinin eyni «oyun qaydası» (topos) varsa, onda onların bir-birini başa düşmək ehtimalı daha çoxdur.