Нязяри вя практики риторика

Həqiqi troplar
Həqiqi troplar
1. Metafora	15. Emfaza	24. Aposiopeza
2. Kataxreza	16. Klimaks	25. Asteizm
3. Sinesteziya	17. Antiklimaks	26. Paralepsis
4. Alleqoriya	18. Antanaklasis	27. Preokkupasiya
5. Prozopopeya	19. Amfiboliya	28. Epaportoza
6. Metonimiya	20. Zevqma	29. Hiperbola
7. Sinekdoxa	21. Kalambur	30. Litota
8. Antonomaziya	22. Tavtologiya	31. Perifraz
9. Hipallaq	23. Pleonazm	32. Allüziya
10. Enallaqa		33. Evfemizm
11. Epitet		34. Antifrazis
12. Oksyumoron		35. Ritorik sual
13. Antiteza		36. Ritorik nida
14. Antimetabola		37. Ritorik müraciət

Fiqurlar

Makrofiqurlar

Mikrofiqurlar	Konstruktiv	Destruktiv
1. (38) Metateza	1. (55) Parallelizm	1. (70) İnvensiya
2. (39) Anaqramma	2. (56) İzokolon	2. (71) Anastrofa
3.(40) Annominasiya	3. (57) Epanalepsis	3. (72) Ellipsis
4. (41) Hendiadis	4. (58) Anafora	4. (73) Parsellyasiya
5. (42) Aferezis	5. (59) Epifora	5. (74) Hiperbaton
6. (43) Apokopa	6. (60) Apadiplozis	6. (75) Tmezis
7. (44) Sinkopa	7. (61) Simploka	7. (76) Anakoluf
8. (45) Sinerezis	8. (62) Diafora	8. (77) Sillepsis
9. (46) Proteza	9. (63) Xiazm	9.(78) Akkumulyasiya
10. (47) Paraqoqa	10. (64) Epanodos	10.(79) Amplifikasiya
11. (48) Epenteza	11. (65) Asindeton	11. (80) Eksplesiya
12. (49) Diyereza	12. (66) Polisindeton	12.(81)Konkatenasiya
13. (50) Poliptoton	13. (67) Apokoynu
14. (51) Etimoloji fiqur	14. (68) Kiklos
15. (52) Alliterasiya	15. (69) Homeotelevton
16. (53) Assonans
17. (54) Palindrom

§6. Fiqurlar və troplar

Ritorikaya dair müasir dərsliklərin əksəriyyətində fiqura­tiv üsulların ənənəvi olaraq fiqurlara və troplara bölünməsini "tarixi" və, hətta "məntiqi" cəhətdən tamamilə düzgün hesab etmirlər. Məsələ belədir ki, antik dövrdə troplar fiqurların tər­kib hissəsi kimi nəzərdən keçirilirdi və onları fərqləndirən əla­mətlər dəqiq formulə edilməmişdi. Sonralar ritorikanın inkişafı və faktiki olaraq fiqur nəzəriyyəsinə çevrilməsi ilə əlaqədar ola­raq fiqurlar və troplar arasındakı fərqə daha artıq diqqət yö­nəlt­məyə başladılar.

Bununla belə, onlar arasındakı fərqi müəyyənləşdirmək həqiqətən çətin idi. Bütün bunlar bir tərəfdən eyni fiqurativ üsul­ların şərhində həddindən artıq çoxlu uyğunsuzluğun yaran­masına, digər tərəfdən isə çox mürəkkəb və çox vaxt kifayət qə­dər süni xarakter daşıyan təsnifatların meydana çıxmasına sə­bəb oldu. Belə təsnifatlarda troplar ya ayrıca qrup kimi gös­tərilir, ya da, əksinə, alt qruplara ayrılır.

Fiqurlar və troplar arasında əlaqələri təsvir etmək kifayət qədər çətindir. "Rəsmi" nöqteyi-nəzərə görə (xüsusilə "Ədəbi" ensiklopedik lüğətdə, "Fiqurlar" lüğət məqaləsində müəllif M.L.Qasparov; "Troplar" lüğət məqaləsində müəllif V.P.Qri­qor­­yev) troplar fiqurun növlərindən biridir; onlar mülahizəyə başqa məna verən fiqurlar kimi təsnif edilir. Bununla belə bu­rada qeyd edildiyi kimi, troplar və fiqurlar arasındakı əlaqəni müəy­yənləşdirmək çox çətindir. Amma, məsələn, ümumi rito­rika kitabının müəlliflərinin irəli sürdükləri sistem fiqur və trop­­lar arasında kifayət qədər aydın münasibətləri nəzərdə tu­tur: Onların fikrincə, troplar yalnız bir sözü, həm də onun yal­nız semantikasını əhatə edirsə, fiqurlar – söz qrupu ilə olan əmə­­­liyyatdır (Döbua J., Gdelin F., Klinkenberq J. –M. i dr. Obşaə ritorika. M. 1986, s.205).

Trop və fiqurların klassik tərifi isə (hər iki tərif Kvin­ti­liana məxsusdur) onlar arasındakı divergent əlamətlər görmə­yə o qədər də imkan vermir (divergent əlamətlər əvvəllər möv­­­cud olmayan, inkişaf prosesində bir-birindən fərqlənən əla­mətlərdir). Müqayisə et:

"Trop, sözun və ya filoloji ifadənin həqiqi mənasının di­gə­ri ilə elə əvəzlənməsidir ki, bu zaman mənanın zənginləş­mə­­si baş verir."

"Fiqur iki cür müəyyən edilir: birincisi, fikrin ifadə edil­diyi hər cür forma kimi; ikincisi isə, fiqur sözün həqiqi məna­sında, fikirdə və ya mülahizədə qəsdən adi və sadə formadan kə­nara çıxma kimi müəyyən edilir."

Bu təriflərdən çıxan nəticəyə görə – troplar mənanın müx­­təlif variantlarını, fiqurlar isə – hər şeydən əvvəl struk­tu­run müxtəlif variantlarını nəzərdə tutur.

Görünür, fikri daha da genişləndirmək olar: troplar hər şeydən əvvəl sözün/çöz birləşməsinin əsas mənasının dəyiş­mə­sini (və yalnız nəticə kimi – onların daxil olduğu strukturun də­yişməsini), fiqurlar isə – hər şeydən əvvəl fundamental struk­­turun dəyişməsini (və yalnız nəticə kimi – onların element­ləri sırasına daxil olan mənanın dəyişməsini) nəzərdə tutur.

Hər iki nitq hadisəsində paralogik mexanizm müxtəlif şəkildə reallaşır: tropların əsasında məntiq (hər şeydən əvvəl analogiyanın) qanunlarının dəyişilməsi, fiqurların əsasında isə sintaksisin (məlumatın strukturlaşması səviyyəsində məntiqin nümayəndəsi kimi) qanunlarının dəyişilməsi durur. Bu nöqteyi-nəzər müasir linqvistikada qəbul edilmiş trop konsepsiyasına yaxşı uyğun gəlir.

Bu konsepsiya 70-ci illərin sonlarında P. Şofer və D. Rays tərəfindən irəli sürülən semiotik ideyalara əsaslanır. Onla­rın tropa verdikləri kifayət qədər mürəkkəb tərif belədir: "Trop – in praesentia işarəsindən in absentia işarəsinə semantik yer­də­yiş­mədir." Bu o deməkdir ki, trop özünəməxsus mimi­kri­ya (yəni prinsipsiz olaraq şəraitə uyğunlaşma) hədisəsidir. Bir nitq vahidi əslində yalnız "maddi" olaraq mövcud olmayan və məna vasitəsilə "ideal" şəkildə meydana çıxan digər nitq vahi­dini əvəz edir.

Beləliklə, əgər biz məlumatda «cəsarət şəhəri ələ keçir» kimi ifadəyə rast gəlsək, onda cəsarət sözünün cəsarətli adam­lar söz birləşməsini əvəz etdiyini başa düşmək lazımdır.

P.Şofer və D.Rays tərəfindən göstərilən transpozisiya ma­hiyyətcə analogiya əməliyyatıdır (trop elə analogiyadır ki, bu­rada müqayisənin ikinci tərəfinin adı çəkilmir, amma onun mənası birinci tərəfə köçürülür): burada bir tərəf digəri ilə mü­qayisə edilir. Amma artıq qeyd edildiyi kimi, analogiyanın iki üzvündən yalnız biri iştirak edir: ikinci üzvün olmaması onun mənası ilə kompensasiya edilir, o, sanki bu mənanı analogiya­nın mövcud olan üzvünə göndərir. Başqa sözlə, analogiya pro­se­duru burada pozulur və ya şəklini dəyişir. Fikrimizi fiqural şəkildə ifadə etsək, tropa malik olmaqla biz bir nitq vahidinə (sö­zə və ya söz birləşməsinə) və digər nitq vahidinin kölgəsinə malik oluruq.

Bu gün fiqur konsepsiyası yoxdur. Amma fiquru həmçi­nin kölgənin mövcudluğunu nəzərdə tutan struktur növü kimi şərh etmək cəlbedici olardı. Bu əslində məna baxımından niza­mın olmadığı yerdə (parallelizm, anafora və s.) nizam kölgə­si­nin olması və məna baxımından nizamın olduğu yerdə (inven­siya və s.) nizamsızlıq olması ola bilər. Başqa sözlə, əyani ola­raq təşkil edilmiş sintaksisin arxasında adətən məna cəhətdən xaos, və əksinə "gizlənə" bilər. Amma bununla belə, bu müla­hi­zə yalnız hipotetik xarakter daşıyır.

Növbəti paraqrafda biz bu günə kimi saxlanılmış müvafiq trop və fiqurları təsvir edəcəyik. Bəlkə də, bu yolla trop və fiqurlar arasında münasibətlər daha aydın şəkildə təzahür edə bilər.

Konkret trop və fiqurları müzakirə edərkən məntiqi səhv­lərdə olduğu kimi model, nümunə (yenə də dövri mət­buatdan və ya reklam agentliklərinin iş təcrübəsindən götürülmüş) və qısa şərh üsulundan istifadə edəcəyik. Yalnız onu qeyd etmək la­zımdır ki, bir nümunə ilə konkret tropun və ya fiqurun bütün xarakteristikasını vermək çətindir. Buna görə də, şərhin ardın­ca tərkibinə gündəlik nitq praktikasından (qəzet, jurnal və s.) müvafiq trop və fiqurlar sütunu daxil olan əlavə sıra göstə­ri­ləcək. Bir sıra hallarda isə ümumdil trop və fiqurları ilə kifa­yət­lənəcəyik – bəzən bu və ya digər konkret nitq hadisəsinin necə işlədiyini başa düşmək ritorik funksiyanı göstərməkdən daha əhəmiyyətlidir.