Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

Boyun adı	Mənası	Ət qismi
Onqonu
1.Qayı	möhkəm	sağ qarı yağrın	şahin
2.Bayat	dövlətli və neməti bol	“-----“	“----“
3.Alkaravlı	haraya varsa, başarı göstərər	“----“	“----“
4.Qara ivli	qara otaqlı	“----“	“----“
Ay xan oğulları	5.Yazır	çox ölkəyə hakim	aşuqlu	qartal
	6.Döyər	toplamaq üçün	“-----“	“-----“
	7.Dodurğa	ölkə almaq və xanlıq etmək	“-----“	“-----“
	8.Yaparlı^1	^2	“-----“	“-----“
Yıldız xan oğulları	9. Avşar	çevik və vəhşi hey­- van ovuna həvəsli	sağ umaca	dovşan­cıl
	10.Qızıq^3	qüvvətli, yasaqda ciddi	“-----“	“-----“
	11.Bəgdili	böyüklər kimi əziz	“-----“	“-----“
	12.Qarqın	çox və doyuran aş	“-----“	“-----“
ÜÇ-OXLAR	Göy xan oğulları	13.Bayandır	daima nemətlə dolu olan yer	sol qarı yağrın	sunqur
		14.Beçənə^1	iyi çalışar, qeyrət göstərər	“-----“	“-----“
		15.Çavuldur	şərəfli, ünü yayqın	“-----“	“-----“
		16.Çəbni	harda yağı gör­sə, dərhal savaşar	“-----“	“-----“
	Dağ xan oğulları	17.Salur	haraya varsa, qılınc və çomağı iş görər	ucayla	uç
		18.Eymür	son dərəcə iyi, zəngin	“-----“	“-----“
		19.Ala yuntlı	heyvanları iyi	“-----“	“-----“
		20.Ürəgir	daima iyi iş və düzən qurucu	“-----“	“-----“
	Dəniz xan oğulları	21.Yigdir^2	iyilik, böyüklük, igidlik	aşuqlu	çağır
		22.Bügdüz	hər kəsə təvazö göstərər və xidmət edər	“-----“	“-----“
		23.Yıva	dərəcəsi hamıdan üstün	“-----“	“-----“
		24.Qınıq	harda olsa, əzizdir^3	“-----“	“-----“

III. YAZIÇIOĞLUNDAKI OĞUZ BOYLARI SİYAHISI⁴

BOZ-OX QÖVMLƏRİ Kİ SAĞ QOLDURUR	Gün xan oğlanları ki dükəli oğlanların ulusudur	Boyun adı	Mənası	Sümük	Quş
		Əvvəl, qayı	yəni möhkəm	sağ qarı yağrın	şahin
		Duvum, bayat	yəni dövlətli və neməti	“-----“	“----“
		Sevvum, alka övlı	yəni hər yerə yürürlər	“----“	“----“
		Çəharum, qara övli	yəni evləri qara	“----“	“----“
	Ay xan oğlanları ki II oğuldurur	Əvvəl, yazır	yəni çox vilayət onun ola	aşuqlu umaca	qartal
		Duvum, dögər	yəni yığılmaq üçün bir yerə gələlər	“-----“	“-----“
		Sevvum, dodurğa	yəni mülk tutmaq, hökm etmək	“-----“	“-----“
		Çəharum, yaparlı	yəni.......^1	“-----“	“-----“
	Yıldız xan oğlanları ki III oğuldurur	Əvvəl, avşar	yəni cüst calaq və ava və canavara və quşa həvəsli	sağ umaca və adlu	dovşan­cıl
		Duvum, qızıq	yəni qüvvətli və ya-­­ saq­da cidd-cəhd edən	“-----“	“-----“
		Sevvum, bəgdili	yəni bəylər sözü əzizdir	“-----“	“-----“
		Çəharum, qarqın	yəni ulu aş və doyurucu	“-----“	“-----“
	Göy xan oğlanları ki IV oğuldurur	Əvvəl, bayandur	yəni həmişə bay və nemətli ol	sol qarı yağrın	sunqur
		Duvum, beçənə	yəni iyi dürüşücü, yaxşı döyüşçü	“-----“	“-----“
		Sevvum, çavındır	yəni namuslu və iraq çavlı	“-----“	“-----“
		Çəharum, çəbni	yəni harda yağı gör­sə, dərhal savaşar və çarpar	“-----“	“-----“
ÜÇ-OX Kİ SOL QOLDURUR	Dağ xan oğlanları ki V oğuldurur	Əvvəl, salur	yəni sal (v)ur, yəni har­­da ki yetişsən, qı­lınc və çomağın rəvan olsun	ucayla adlu	uç quş
		Duvum, eymür	yəni hədsiz iyi, bay ol	“-----“	“-----“
		Sevvum, ala yundlu	yəni qısraqları ala və iyi atlı	“-----“	“-----“
		Çəharum, ürəgir	yəni həmişə iyilik və ehsan edici	“-----“	“-----“
	Dəniz xan oğlanları ki VI oğuldurur	Əvvəl, iğdır	yəni iyilik, ululuq və bahadurluq	aşuqlu və qıç	çağır
		Duvum, büğdüz	yəni dükəlinə təvazö və xidmət edər	“-----“	“-----“
		Sevvum, yıva	yəni mərtəbəsi dükəlindən üstün	“-----“	“-----“
		Çəharum, qınıq	yəni dükəlindən hər yerdə bunlar əziz ola	“-----“	“-----“

Təhrir dəftərlərində tez-tez «Oğuz» yer adına rast gəlmək mümkündur. Fərat və Adalar dənizi arasındakı sahədə bulunan bu yer adının (yəni Oğu­zun) mühüm bir qisminin şəxs adları ol­duğu bilinir. Doğrudan da, XV əsrdə və XVI əsrin birinci ya­rı­­sında oymaqlarda və kəndlilər arasında Oğuzun şəxs adı kimi işləndiyini bilirik. Digər türk qövmlərinin (qıpçaq, karluq, çigil, uyğur kimi) adlarına gəlincə, bunlar nadir hallarda müşahidə edilir. Bu sahədə aparılacaq tədqiqatın çox da sevindirici bir nə­ticə verməyəcəyini qəti bir şəkildə söyləyə bilərik.

Təhrir dəftərlərindəki oğuz boylarına mənsub oymaqlar 24 boydan 21-nin Anadoluya gəlmiş olduğunu göstərir. Tərtib edi­lən cədvəl bu xüsusu inamla təsdiq etməklə bərabər, buraya bir boyun adının da (qara-evli) əlavə olunmasının zəruriliyini gös­tərmişdir. Hətta Çarıklu və Çarıklar adlı kəndlər Kaşğaridə­ki ça­­­­rukluğ boyu ilə əlaqədardırsa, 23-cü boyun da Anadoluya gəl­­­diyini söyləmək mümkün olacaq. Kaşğarinin alka-bölük, Rə­­­şidəddinin al­­karavlı (şübhəsiz, alka-evli) şəklində xatırlatdı­ğı boya aid hər hansı bir yer adı və ya təşəkkülə rastlamamaq onun Anadoluya gəlməmiş olduğunu ifadə etmir. Çünki bu boy Xəzərarxası türkmənləri arasında da görünmür. Əslində, Xəzər­arxası türkmənlərinin meydana gəlməsində birinci dərəcəli rol oyna­mış salur, çavuldur (çavundur), karkın, iğdır və yazır­lar­dan xüsusilə ilk dör­dü Anadoluda da öz varlığını qüvvətli şəkil­də göstərmişdir. Hətta onlar­dan salur, eymür və karkınların Ana­dolunun məskunlaşmasında birinci dərə­cəli və ya ona ya­xın bir rol oynadıqlarını söyləmək mümkündür. Yenə Xəzər­ar­xası türkmənlərinin təşəkkülündə fəal iştirak etmiş kayı, bayın­dır və bəy­di­li­lərə gəlincə, onlardan kayının Anadolunun fəthin­də və məskunlaşdı­rıl­ma­sında ən mühüm rol oynadığı tərəddüd edilmədən söylənə bilər. Ba­yındırın da həmin ölkədəki yerləş­mədə fəal iştirakı məlumdur. Bəydili boyu isə cəd­vəldə xeyli arxada-16-cı yerdə dursa da, həmin əsrdə Anadoluda ona mən­­sub köçəri və yarıköçəri qələbəlik təşəkküllərin yaşadığını gö­rürük. Xü­lasə, bir boyun Xəzərarxası türkmənlərinin təşək­kü­lün­­də iştirakı onun Ana­do­luda öz varlığını qüvvətli şəkildə gös­­tərməsinə mane olmur. Anadoluda digər boy­­lara nəzərən da­­ha zəif bir vəziyyətdə görünən peçeneq, yıva, büg­düz, do­dur­ğa, kızık və ala-yundlu­lara mənsub oymaqlara Xəzərarxası türk­mən­ləri arasında heç rast gəlmirik. Bu da şübhəsizdir ki, qə­dim zamanlardan bə­ri oğuz boylarının əhalisi arasında fərq­lər vardı.

Cədvəldə ən çox yer adına sahib boy oğuzların ən əsas tə­şəkkülü olan ka­­yılardır. Həmin əsrdə bu boya mənsub çoxsaylı oy­maqlar da yaşayırdı. Ka­­yının ardınca əfşar (avşar) gəlir. Bu boyun da XVI əsrdə Türkiyədə və bu ölkənin türk oymaqları ba­xımından davamı olan İranda mühüm oymaqlara sahib oldu­ğu barədə sonra söhbət gedəcəkdir. Oğuz rəvayətlərində əf­şar­ların da kayılarla bir vaxtda hökmdar yetirən boylardan biri, ol­duğu söylənir.

Əfşarlardan sonra səlcuqluların kınık boyu gəlir. Yetirdiyi bö­­­yük xanə­da­­nın idarəsi altında geniş bir bölgəyə yayıldığı eh­timal edilən kınıklara aid Anadoluda üçüncü yer tutacaq miq­darda yer adına təsadüf olunması təəc­cüblüdür.

Cədvəldə dördüncü yerdə eymürlər, beşinci yerdə karkınlar durur. Hal­bu­ki Mahmud Kaşğari bəzi xüsuslarda digər boylar­dan fərqləndiklərini və ka­laç adını daşıdıqlarını söyləyərək kar­kını və digər bir boyu öz siyahısına salmamışdı.

Cədvəl üzrə daha sonra bayındır (altıncı yer) və salur (yed­dinci yer) gə­lir.

Tədqiqatların bu günkü səviyyəsində bütün türk-oğuz tari­xin­də (eyni za­manda Anadolunun fəthi və məskunlaş­dırıl­ma­sın­­da) mühüm rol oynamış boylardan kayı, kınık, əfşar, bayın­dır və salurların ən əhəmiyyətli boylar ol­duqları anlaşılır.

Cədvəldəki yer adları ümumiyyətlə XII-XIV əsrlərdən qal­ma xatirələrdir. Bunların daha çox rastlandığı Anadolu sahəsi Fəratla Adalar dənizi arasın­da­kı yerdir. Bu sahə səlcuqluların əsil yurdu ilə Danişmənd ölkəsini və uc türkmənləri tərəfindən fəth edilən Qərbi Anadolu və Mərmərə bölgəsini əha­tə edir. Boy­la­rın hər biri ilə bağlı yer adları bu sahə daxilində səpə­lən­miş bir şə­kildədir. Digər tərəfdən, hər bölgədə boylardan çoxu­na aid yer adları kom­pakt deyil. Bu xüsus boylara mənsub obaların müxtəlif zamanlarda Ana­doluya gəlməsi və buraya gəldikdən sonra siyasi və iqtisadi səbəblər üzün­dən yenidən parçalanmaya məruz qalması ilə əlaqədardır. Bununla bə­ra­bər, bəzi boyların bir bölgədə digərinə nəzərən daha qələbəlik halda yer­ləşmiş ol­duğunu cədvələ əsaslanaraq söyləmək mümkündür. İndi bunu gös­tərək.

Kayı: Sivas (8 yer adı), Kütahya (8), Kenqiri-Çankırı (7), Konya (6), Mən­təşə-Muğla bölgəsi (6), Bolu (6), Kastamonu (6), Hamid-İsparta və Burdur bölgəsi (5), Amasya (4), Çorum (4), Ankara (4).

Bayat: Konya (7), Xudavəindigar-Bursa bölgəsi (4), Qara Hisari-Sahib-Afyon (4), Karasi-Balıkesir (4).

Qara-evli: Bolu (4), Kastamonu (2), Sivas-Tokat (2).

Yazır: Hamid (5).

Dodurğa: Bolu (7), Kastamonu (5).

Əfşar: Bolu (17), Kastamonu (9), Konya (9), Kütahya (5), An­kara (4), Qey­səriyyə (4).

Karkın: Sivas (8), Qara Hisari-Sahib (6), Saruxan-Manisa (5), Karasi (4).

Bayındır: Bolu (6), Hamid (5), Xudavərdigar (5).

Peçeneq: Ankara (4).

Çauldur (çavundur): Kastamonu (4), Konya (3), Sivas (3), An­kara (3).

Çəpni: Trabzon (yörə), Kastamonu (6), Bolu (5).

Salur: Sivas (9), Konya (9), Saru-Xan (4), Hamid (3).

Ala-yundulu: Ak-Saray (5), Saru-Xan (3), Sivas (3), An­ka­ra (3).

Eymür: Xudavəndigar (10), Kastomonu (8), Sivas (7), An­ka­ra (5), Kü­tahya (5), Çorum (4).

Əfşar: Bolu (17), Kastamonu (9), Konya (9), Kütahya (5), Ankara (4).

İğdır: Kastamonu (8), Təkə (6).

Bügdüz: Hamid (4), Kastamonu (3).

Kınık: Adana (yörə), Ankara (9), Kütahya (9), Sivas (8), Kon­­ya (5), Ken­qiri (5), Qara Hisari-Sahib (5), Malatya (4), Ka­rasi (4).

Oğuz boylarına aid bugünkü yer adlarına gəlincə XVI əsr­dən bu yana bü­­tün boyların yer adları azalsa da, bu xüsusda ara­­larında bəzən böyük nis­bətlər müşahidə edilir. Məsələn, XVI əsrdə 29 yer adına sahib ala-yundlu bo­­­yunun Daxili İşlər Na­zirliyinin «Türkiyədə məskun yerlər qılavuzu» kita­bına görə ala-yundlu şəklində bu gün tək bircə yer adı qal­mışdır. XVI əsr­də­ki 44 yürəgir yer adı əvəzinə həmin kitabda 9 və ya 10 («Yürəyil» şəklində) yer adı görünür. Kayı boyu da XVI əsr­də­ki 94 yer adından üçdə ikisini iti­rərək 25-ə düş­müş­dür. Kınık isə 81 yer adından 35-ni itirmişdir. Əfşara gə­lincə, XVI əsrdə bu boya aid 86 yer adı təsbit edilmişdir. Bu gün isə «Əf­şar» və «Avşar» şəklində olmaq üzrə həmin kitaba görə 53 yer adı var.

Bu rəqəmlə əfşar indi birinci yerdədir. Ancaq bu yer adla­rın­­dan bəzi­lə­ri­nin XVI əsrdən sonra yerləşən əfşarlara aid oldu­ğu məlumdur. Bu gün hə­qiqi oğuz boylarına aid neçə yer adı ol­duğu bu sa­hədə aparılacaq əsaslı araş­dırmalardan sonra bi­linəcək. Aşağıda oğuz boylarını bir-bir araşdırmağa baş­­lamaz­dan əv­vəl diqqəti bir məsələyə cəlb etmək istərdik. O da XV və XVII əsrlərdə Anadoluda, hətta İranda da boylardan bir çoxla­rı­nın adlarının (əfşar, bayat, çavundur, salur, eymür, bayındır) Oğuz kimi daha ziyadə türk oymaqları arasında şəxs adı olaraq işləndiyinin müşahidə olunmasıdır. Bu­nun daha əvvəl də göstə­ril­diyi kimi, Türkiyədə oğuzçuluq cərəyanı ilə əla­qədar olduğu aşkardır. Bu hal bizi tarixi həyatını izləyə bilmədiyimiz çox az əhalisi olan və oğuz boy adını daşıyan bir oymağın eyni adlı boy­­dan olduğu barədə şübhəyə salır. Məsələn, XIII əsrin ikinci yarısının əvvəllərində An­tal­ya-Dənizli tərəfindəki hüdud bəylə­rin­dən Salur bəy kimi¹. Oğuz boy adını daşıyan bir şəxsin adını daşıdığı boya mənsub olduğuna dair mütləq hökm ver­mək doğ­ru deyil, çünki belə bir şəxs o boydan olmaya bilər (ne­cə ki, Ba­yındır adlı kürd bəyləri var). Daha çox Boz-ulus və Hələb türk­mənləri kimi icmalarda oğuz boyuna mənsub bir oymaqda başqa bir oğuz boyunun adını daşıyan şəxslər olmuş­dur. Məsə­lən, Boz-ulus və Yeni-eldəki əfşar oymaq­la­rı arasın­da Bayat, Salur adlı adamlar, çavundur oymağı arasında isə Ba­yat adlı şəxs­lər var. Eyni zamanda bunun tədqiqatları çətinləş­dirə bilə­cək dərə­cə­də yayğın bir ənənə olmadığını da söyləyək. Mü­tə­xəs­sis olmayanlara xa­tırlatmaq istədiyimiz bir xüsus da Os­man­lı dövründə Anadoludakı kənd və şəhərlərdə yaşayan otu­raq türk xalqının və oğuz boy adını daşımayan türk oy­maq­ları­nın da bəhs ediləcək bu 24 oğuz boyuna mənsub olduqları, on­lar­dan çıxdıqlarıdır.

Bizim Osmanlı dövründə görəcəyimiz oğuz boy adlarını da­şıyan təşək­kül­lər ancaq böyük və qədim oğuz boylarının ad­la­rını hələ dəyişdirməmiş və ya yerləşməmiş qalıqlarından baş­qa bir şey deyildir.

Nəhayət, hər hansı bir oymağın yerləşdiyi bir yerə öz adını verməsinin də bir qayda olmadığını bildirmək istəyirik. Elatlar halında yörələrə yerləş­miş oğuz boylarına mənsub böyük təşək­kül­lərin belə yerləşdikləri yerlərdə öz adları ilə bağlı xatirə qoy­mamış olduqları da görünmüşdür¹.

1. KAYI

Kayı boyu, göründüyü kimi, Rəşidəddinin siyahısında bi­rinci yerdə durur.

Bu siyahı oğuz boylarının islamiyyətdən əvvəlki dövrdəki siyasi və icti­mai mövqeləri əsas tutularaq tərtib edildiyindən kayıların siyahıda birinci ol­ması onların bu baxımlardan (siyasi və ictimai mövqe etibarilə) oğuzların ən mühüm və əsil boyu sayıldığını göstərir. Kayılar oğuz hökmdarları yeti­rən beş bo­yun başında zikr olunduğu kimi, yenə Rəşidəddinin «Oğuzların tarixi» fəslində bir oğuz yabğu sülaləsinin də bu boya mənsub olduğu gös­tə­rilir¹. Şübhəsiz, kayılar oğuzların ən qədim, ən köklü və ən şərəfli boyla­rın­dan biri idi.

Yenə həmin fəsildə yazıldığı kimi² müsəlman oğuz hökm­darı Əli xan dövründə Amunun (ehtimal ki, Ceyhunun) sol sa­hilində yaşayan və döyüşə 40.000 atlı çıxaran oğuzların başçısı kayıdan Qorqud bəy idi. Elə o fəsildə səl­cuqlu ailəsinin Qorqud bəyin rəislik etdiyi bu oğuz elatından çıxdığı söy­lənir. Ancaq əsərlərdə bu boydan heç bəhs edilmir. Əvəzində XVI əsrdə ya­zıl­mış osmanlı təhrir dəftərlərində kayılara aid çox­lu yer adına və tə­şək­kül­lərə rastlanılır. Bir qədər əvvəl yaz­dığımız kimi, oğuz boylarına aid yer ad­larını ehtiva edən XVI əsr dəftərləri üzərində apardığımız araşdırmaya görə tərtib olu­nan siyahıda bu boy 94 yer adı ilə birinci yeri tutur³. Şəbin Qa­­rahisar və Kemaxdan başlayan bu kayı yer adları Muğla və Ma­nisaya qə­dər ya­yılmışdır.

Kayı adlı oymaqlara gəlincə, kayılar bu xüsusda da ən çox təşəkküllərə sahib olan iki boydan (digəri əfşardır) biridir. Yer adlarında olduğu kimi oy­maqlar xüsusunda da kayı ilə əfşar bir-biri ilə tən gəlirlər. Bu kayı oymaq­ları əfşar, bayat və digər bir çox boyun əksinə olaraq yörüklər arasında, yəni Anado­lu­nun orta və qərb tərəflərində yaşayırdılar. İndi onları yaşadıq­ları böl­gələrə görə tədqiq edək:

1. Atçəkən. Konya bölgəsindəki kayı oymağı atçəkən ic­ma­sına mənsub olub Larəndə (indiki Qaraman) qəsəbəsinin şi­mal və şərq tərəflərindəki tor­paqları əhatə edən Bayburt qəza­sında yaşayırdı. Bu oymağın II Bəyazid döv­ründə 260 evi, 343 nə­fər vergi verən əhalisi, I Səlim zamanında isə 475 evi, 680 nə­fər ver­gi verən əhalisi vardı. Digər tərəfdən, bu kayı oyma­ğı­nın bü­­tün əhalisi sipahi uşaqları idi. Bəhs edilən dövrdə oy­ma­ğın əlindəki əkin­liklər, yəni becərdikləri yerlər (məzrə) bunlar idi: Yastı Üyük, Ərəncə, Ars­lanlu-Virani, İnlu-Virani, Bəstanlu, Gü­nü, Qaraca Qaya, Kınık, Gəncək adlı əkinliklər. Axsaqlu oy­mağı isə qədim zamanlardan bəri yaşadıqları yurdları idi. Konya kayılarının 1547-ci ildə Kapanlar, Göy göy, İbrahim, Divanələr, Gəbəçilər və (bəlkə də) Kayı Hüyüyü adlı kəndlərdə yerləşdikləri bilinir¹. Bu kayı oymağının yaşadığı zamanda Kon­­ya bölgəsində Kayı adlı 6 kənd vardı².

2. Ankara. Göründüyü kimi, Ankara sancağında Kayı adlı 4 yer adı ol­masına baxmayaraq³, əhalisi sıx bir kayı oymağı yox­dur. Bu adda Ankara yö­­rükləri arasında çox kiçik bir oy­maq vardı ki, o da Kayıcıq adlı bir kənd­də yaşayırdı⁴. Bu Kayı­cıq kəndi Ankara ilə Ayaş arasındakı Mürtəzaabad qəzasına bağ­lı Kayıcıq kəndi olmalıdır. XVI əsrdəki bu kiçik kayı təşək­kü­lü­nün qədim və olduqca böyük bir kayı oymağının qalığı ol­ması ehtimalı var.