Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

Ramiz ƏSKƏR.

Bakı, 8 yanvar 2013-cü il.

ÖN SÖZ

XI əsrdən etibarən həm də türkmən adlandırılan oğuzların Türkiyə türk­ləri ilə Azərbaycan, İraq və Türkmənistan türk­lə­ri­nin əcdadları olduqlarını bilirik. Səlcuqlu və Osmanlı xa­nə­dan­la­­rı­­nın da onlardan çıxdığını xatırlasaq, oğuzların dün­ya tari­xin­­də çox mühüm rol oynamış bir türk qövmü olduğu orta­ya çı­xar.

Oğuzlar Sır-Dərya sahillərində və onun şimalındakı boz­qır­larda məskun olduqları vaxt onların ancaq bir qismi şəhər­lərdə ya­şayırdı. Savaşla məşğul olmadıqları və özlərini şə­hər həya­tı­nın labüd qıldığı işlərə həsr etdikləri üçün oğuz­la­rın köçə­ri el­daşları onlara istehza ilə «yatuq», yəni «tənbəl» adı vermiş­di­lər. Əslində, köçəri oğuzlar oturaq eldaşlarına istehza et­mək­də öz anlayışları baxımından haqlı idilər. Çünki səlcuqlu impe­ri­ya­sını oturaq oğuz­­lar deyil, məhz onlar yaratmışdılar. Ancaq kö­çə­ri oğuzlar da 1071-ci il Malazgird zəfəri ilə Ana­dolunu fəth edə­rək bu ölkədə oturaq həyata keç­mə­yə başla­dılar. XIII əsr­də on­ların mühüm bir qisminin artıq şəhər və kəndlər­də yaşadığı mü­şahidə edilir.

Bununla bərabər, həmin əsrdə Anadoluda çoxunu yeni gə­lənlərin, yəni monqol istilasından qaçanların təşkil etdiyi bö­yük miqdarda köçəri türk ün­sürü də vardı. Səlcuqlu dövləti bir da­ha qurtula bilməyəcəyi şəkildə monqol hakimiyyəti altına gir­dikdə oğuzların deyimi ilə «yatuqlar», yəni oturaq türk xal­qı özünü ta­leyin hökmünə buraxdığı halda, köçəri türk ünsürü, yə­ni türk­mənlər monqollara qarşı mübarizədən əl çəkmədilər. Nə­ticədə, köçəri türk ünsürü olan türkmənlər əvvəlcə Türkiyədə, sonra isə buradan gedərək İran­da siyasi hakimiyyəti ələ keçir­di­lər. Beləliklə, onlar Türkiyə tarixinin ikinci dövrünün - bəy­liklər dövrünün yaradıcıları olmaqla birlikdə İranda da XX əs­­rədək türk hakimiyyətini davam etdirdilər. Türkiyə tarixinin üçüncü döv­rü­nü açan osmanlı xanədanına gəlincə, onun da kö­­çəri türk ünsürünə mən­sub olduğu məlumdur. Digər tərəf­dən, osmanlı xanədanının həm Mərmərə ətrafının fəthində, həm də Rumeli­nin ələ keçirilməsində mənsub olduğu kö­çəri ünsürdən geniş öl­­çüdə istifadə etdiyi də faktdır. Ancaq XVI əs­­rin ikinci yarı­sın­­dan etibarən Türkiyədə köçəri ünsür keçmiş­dəkinə nisbətən öz siyasi əhəmiyyətini xeyli itirmişdi. Bu, baş­lıca olaraq, otu­raq həyata keçmək və İra­na köçmək nə­ti­cəsin­də köçərilərin sa­yının azalması, osmanlı hərbi təşki­latının qüdrəti və «dəlikli dəmirin» kəşfi kimi amillərlə bağlıdır. Buna görə də Anado­lu­dakı türk oymaqlarının os­manlı dövründəki rolu daha çox ic­ti­mai tariximiz baxımın­dan əhəmiyyətlidir. Doğrudan da, onlar XVI əsrin son­ların­dan etibarən müxtəlif səbəblər üzün­dən ara-sıra oturaq türk xal­qının bağrında yaranan geniş boş­luq­ları dol­duraraq ona dai­ma güc və həyatilik qa­zandırmışlar. Bununla bir­­­likdə, onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, türk oy­maqları lap son əsrlərdə belə öz siyasi əhəmiyyətlərini tama­milə itirmə­miş­dilər. Məsələn, XVIII əsr­də Anadoluda meyda­na çıxan ailə­lərindən baş­da ən böyüyü ça­panoğulları (çapar­oğul­ları) olmaq üzrə bir çoxlarının yenə kö­çəri türk ünsürünə mən­sub olduq­la­rını bilirik.

Bu qısaca izahat köçəri türk ünsürünün milli tariximizdə nə qədər mü­hüm bir yeri olduğunu göstərir. Bunu bir cümlə ilə ifa­də etməyə çalışsaq, de­­­yə bilərik ki, köçəri türk ünsürü Ya­xın Şərqdə oğuzların səlcuqlulardan sonra da siyasi haki­miy­yət­lə­ri­ni davam etdirmələrində başlıca rol oynadığı kimi, os­manlı döv­ründə də Anadoludakı oturaq türk cəmiyyətinin öz varlı­ğı­nı qo­rumasında çox mühüm bir amil olmuşdur.

Bundan 20 il əvvəl oğuzları və onların köçəriliyi davam et­dirən nəsillə­ri­ni öyrənməyə girişməyimiz etnoqrafik bir ma­raq­dan deyil, onların milli ta­riximizdəki bu mühüm mövqeyin­dən irəli gəlmişdir. Bu mövzunun Qərb şərq­şü­naslıq aləmin­də ol­duğu kimi bizdə də uzun müddət heyrət ediləcək də­rə­cədə unu­dulduğu həqiqətdir. Bu səbəblə ziyalılarımız milli tariximi­zin baş­lıca nöqtələri üzərində belə doğru və aydın məlumata sahib olmamışlar. Hətta bu gün türk, oğuz, türkmən, yörük, səlcuqlu, os­­manlı, qaraqoyunlu, uy­ğur, özbək adlarının dəlalət etdiyi mə­­naları yaxşı dərk etməmiş tarix mü­əllimlərinin oldu­ğunu söy­­ləsək, bu acı gerçəyi daha açıq şəkildə ifadə etmiş olarıq.

Əsər qısa bir giriş və üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə oğuzların qə­dim tarixi və səlcuqlu imperiyasını qurmaları göz­dən keçirildikdən sonra im­­periyanın yaranması nəticə­sin­də müx­­­təlif ölkələrə dağılmış köçəri türk ün­sürünun həyatı son əsr­­lərə qədər ayrı-ayrılıqda araşdırılmışdır. Yəni bu­ra­da göy­türklər dövründəki doqquzoğuzların tarixi qeyd edildiyi ki­mi, Da­dal­oğlunun türkmənlərindən də bəhs olunmuşdur.

İkinci hissədə oğuzların boy təşkilatı və oğuz boyları, üçün­cü hissədə isə oğuzların milli dastanları (Dədə Qorqud das­tan­ları) tədqiq edilmişdir. Həm oğuz boyları, həm də Dədə Qor­qud dastanları fəsilləri əsərin planına uyğun olaraq yenidən yazıl­mışdır. Bundan başqa, əsərin sonuna XVI əsrdə Anado­lu­dakı oğuz boylarına aid yer adlarını göstərən bir cədvəl də əla­və edil­miş­dir. Bu cədvəlin bəzi məsələlər üzərindəki çalış­mala­rı­mızda bizə çox fayda verəcəyi şübhəsizdir. Şübhəsiz ki, möv­­zu­­suna görə əsərə mütəxəssislərdən başqa ziyalılar və xalq da maraq göstərəcəkdir. Bu cəhət nəzərə alınaraq əsər ya­zılar­kən ondan hamının faydalanmasını asanlaşdırmaq xüsusuna im­kan daxilində diqqət yetirilmişdir. Hətta səlcuqlu tarixi bəh­sində həm­kar­larımdan fərqli olaraq başqa cür düşündüyüm mə­sələlər üzərində bir neçə istisna ilə mübahisəyə girişməməyim də qis­mən həmin xüsusla əlaqədardır.

Sözlərimə son verməzdən əvvəl kitabın təshihinə kömək edənləri min­nətdarlıqla anmaq istəyirəm. Hörmətli Nihal Atsız bəy əsəri başdan-aya­ğa­dək oxumuş və bir çox xüsuslarda fay­da­lı tövsiyələrini əsirgəməmişdir. Tə­lə­bələrim və kafedramızın assistentləri Əfşar İsmayıl Aka ilə Kazım Yaşar Kopraman da ki­tabın təshihində və indeksin hazırlanmasında yorulmadan ça­lış­mışlar. Həm hörmətli Nihal Atsız bəyə, həm də sevimli tələ­bə­lərimə kö­mək üçün təşəkkür edirəm.