Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

I HİSSƏ
OĞUZLARIN TARİXİ
A. OĞUZLAR HAQQINDA ƏN QƏDİM MƏLUMATLAR
1. OĞUZ ADININ ETİMOLOGİYASI

Oğuz adının etimologiyası haqqında bir çox fikirlər irə­li sü­rülmüşdür. Məşhur macar alimi Y.Nemet oğuz sözünü ok-uz şək­lində təhlil etmişdir. Onun fikrincə «ok» qəbilə, boy, «z» isə cəm ədatıdır¹. Beləliklə, oğuz «boy­lar» demək­dir. Həqiqətən, oxun qədim zamanlarda boy mənasına gəl­di­­yi məlumdur. Qər­bi göytürk dövləti də on boydan ibarət idi və həmin on boya on ox deyilirdi.

«Ox»un boy mənası ifadə etdiyinin izi oğuz elinin boy təş­kilatında^* da görülür. Oğuz eli, bilindiyi kimi, iki qola ay­rı­lır, bun­lardan birinə boz-ox, digərinə üç-ox deyilirdi. İkinci adın üç oxdan meydana gəldiyi şəksizdir. Ancaq başda V.Banq ol­maq­la bəzi alimlər oğuzlarda «ğ» səsinin olması sə­­bə­bilə Ne­metin bu fikrinə etiraz etmişlər². Son illərdə isə oğuz adının əsli haqqında başqa izahlar ortaya çıxmışdır³. Biz Nemetin fikrinə daha çox haqq veririk⁴.

Məlum olduğu kimi, Orta Asiyada ilk dəfə olaraq mütəşək­kil və böyuk bir imperiyanı çinlilərin Hiun-nu adlandır­dıqları qövm qurmuşdur. Elm alə­mində bu qövmün türk mənşəli oldu­ğu qəbul edilmişdir. Çin qaynaqlarının göy­türklərin, uyğurların və qırğızların hiun-nuların nəslindən olduqlarını gös­­­­tərmələri bu xüsusda ən mühüm dəlillərdən biridir. Türk dövlət təşkila­tı­nın həqiqi qurucuları olan hi­un-nular e. ə. III əsrin sonlarında qon­şuların çə­kindiyi qüv­vətli bir qövm halına gəldilər. E. ə. 209-cu ildə çinlilərin Mao-Tun (yəni Mətə) adlandırdıqları şəxs bu qövmün hökmdarı oldu.

Fəaliyyətindən də göründüyü kimi, Mao-Tun tarixdə türk­lərin məlum olan ilk hökmdarıdır. Çin qaynaqlarında belə rəva­yət edilir ki, Mao-Tun gənc bir şahzadə ikən ögey ana­sının şid­dətli təsiri altında olan atası tərə­fin­dən hiun-nu­ların cənub-qərb qonşuları yüe-çilərə girov olaraq göndəril­miş, sonra isə Teo­man həmin qövmə hücum etmişdir. Bundan məqsədi oğlunu öl­dürmək üçün düşmənlərə bəhanə vermək imiş. Həqiqətən, yüe-çilər Mao-Tunu öldürmək üçün ax­tarmış, ancaq tapa bil­mə­miş­lər. Çünki Mao-Tun uğ­ra­yacağı faciəli aqibəti anlayaraq qaç­mış və atasının yanına gəlmiş­di. Teo­man oğlunun bu mü­vəf­fə­qiyyətindən özünü sevinən kimi göstərmiş, ona di­viziya ko­man­­­dirliyi vermişdir. Ancaq Mao-Tun atasının ona etmək istə­diyi pisliyi unutmamış, fürsət taparaq Teomanı və yaxın adam­larını öldürmüşdür. Beləliklə, hiun-nuların taxtına sahib olan Mao-Tun hərbi səfərlərilə dövlə­ti­nin sərhədlərini geniş­lən­dirə­rək dövrünün ən qüdrətli hökmdarlarından biri olmuş­dur¹.

Mao-Tunun və xələflərinin bir sıra qoşa sərkərdələri vardı. Onlar sağ və sol olmaq üzrə iki yerə ayrılırdılar. Buradan hi­un-nu imperiyasını təşkil edən elin sağ və sol olmaq üzrə iki qola ay­rılmış olduğu nəticəsi çıxır. Çin qay­naqları geniş hi­un-nu im­periyasının 24 sərkərdə tərəfindən idarə olundu­ğu­nu gös­tərir². Buradan da hiun-nu elinin 24 boydan yaran­dığını söy­ləmək mümkündür.

Bilindiyi kimi, XIV əsrin əvvəllərində yazılmış oğuz­ların dastani tarix­lə­rində³ türklərin ilk fateh hökmdarları olaraq Oğuz xandan bəhs edilir. Hətta burada da Oğuzun dini ina­mın­dan dolayı atası Qara xan tərəfindən öldürül­mək istə­nil­diyi, an­caq onun döyüşdə qalib gələrək öz atasını öldürdü­yü nəql edi­lir. Digər tərəfdən Oğuz elinin sağ və sol olmaq üzrə iki qola ay­rıl­dığını, sağ qola boz-ox, sol qola isə üç-ox deyildiyini, oğuz eli­nin 24 boydan ibarət olduğunu bilirik.

Bir çox müəlliflər zikr edilən bu bənzərliklərə görə əfsanəvi Oğuz xanın tarixi Mao-Tun olması ehtimalını irəli sürmüş­lər. Biz bu məsələdə diqqəti ancaq aşağıdakı hallara cəlb et­mək is­təyirik; oğuzların dastani tarixləri Mao-Tundan təx­minən 1500 il sonra yazılmışdır və həmin dastani tarixin Oğuz xana aid his­səsi milli qayə güdən ziyalı bir türkün təxəy­yü­lü­nün məh­su­lu­dur. Digər tərəfdən, oğuzların 24 boydan iba­rət olduq­la­rı haq­da məlumatlar da XI əsrdən qədimə getmir.