Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

On-oxlar. 552-ci ildə Göytürk dövlətinin banisi Bumın ka­ğan qardaşı İs­təminin məiyyətinə boyları ilə birlikdə on türk bə­yini verərək ona qərb böl­gələrini fəth etməyi tapşır­mışdı. İs­təmi qısa müddət ərzində mühüm qələ­bələr qazanaraq Ceyhuna qədər uzanan bütün torpaqları fəth etdi. O, yabğu ti­tulunu da­şı­yır və Ötükəndə yaşayan xaqanlara tabe olurdu. Lakin İstəmi­nin xələfi Tardu 582-ci ildə xaqan ünvanı alaraq öz müstəqil­li­yini elan etdi. Beləliklə, Mancu­riyadan Ceyhuna qədər uzanan imperiya ikiyə bölündü. Bö­­yük Altay dağları ilə Haminin qər­bindəki dağlar şərq və qərb xaqan­lı­ğı­nın torpaqlarını bir-birin­dən ayırırdı. Qərbi göytürk xa­qan­lığının yaylaqları Qaraşarın qərbindəki Yulduz irma­ğının yuxarı boyu, qışlaqları isə İssık-kul sahilləri ilə Talas vadisi idi. Göytürk imperiyasının iki xa­qanlığa bölünməsi və onların bir-birinə qarşı dəfələrlə düşmən­cəsinə davranması hər ikisi­nin ey­ni aqibətə uğramasına səbəb oldu. Çünki onların hər biri qüdrətli olduqları zamanlarda da Çinə qarşı təkbaşına mübarizə aparacaq gücdə deyildi. Bu sə­bəblə şərqi göytürk xaqanlığı 630-cu ildə yıxılanda, qərbi göy­türk dövləti də süquta uğradı. Həmən ildə karluqların üsya­nı nə­ticəsində xaqan öldürüldü və çinlilərin tu-lu və nu-şe-pi şək­lində adlandırdıqları on-oxların iki qolu ara­­sında ardı-arası kə­silməyən bir mübarizə başlandı. Ancaq qərbi göy­türk­lər üçün əsl fəlakət 657-ci ildə baş verdi, 651-ci ildə tu-lu qolunun ba­şına keçən hu-lu nu-şe-pilərə hakimiyyətini tanıtmaq üçün qərb göytürkləri ara­sındakı siyasi birliyi bərpa etmişdi. Ancaq o, Çinə qarşı girişdiyi müha­ri­bə­də uduzdu, 657-ci ildə çinlilərə məğlub olaraq, onlar tərəfindən öldürüldü.

Bu hadisədən sonra çinlilər tu-lu və nu-şe-pilərin üzərinə ayrı-ayrı xa­qan­lar təyin etdilər. Onlar Çin imperiyasını süzeren kimi tanıdılar. 678-ci il­də çinlilər Tou-çe adlandırdıqları xaqanı həbs etdikdən sonra on-oxlar daha güc­süz bir vəziyyətə düşdü­lər, aralarındakı bağ­lar üzüldü. Bu xaqanlar için­də on-oxlar ara­­sında köhnə siyasi birliyi qurmaq və Çin hakimiyyətindən qur­tulmaq qayəsi ilə hə­rəkət edənlər olsa da, onlar öz məqsəd­lərinə çata bil­mədilər. Xüsusilə 682-ci ildən sonra on-oxlar lap ta­qətdən düşdülər. Çinli­lə­rin təyin etdikləri xaqanların haki­miy­yəti formal səciyyə daşıyırdı, bəylər onları tanımırdı. Bu sə­­bəbdən əsrin son illərində qərb türkləri arasında real haki­miy­­yət türgişlərin bəyi U-çe-lenin əlinə keçdi. Türgişlər on-ox­ların tu-lu qoluna mənsub bir boy idilər¹.

699-cu ildə şərqi göytürklər on-oxları öz hakimiyyəti altı­na aldılar. Be­lə­­liklə, qısa bir dövr üçün də olsa, əski türk birliyi yenidən qurulmuş oldu. U-çe-lenin oğlu və xələfi So-ko (706-711) şərqi göytürk xaqanının hakimiy­yə­tini tanımayaraq üsyan etsə də, məğlub olaraq öldürüldü (713). Ancaq 716-cı ildə şər­qi göytürk xaqanı Kapağanın öldürülməsi nəticəsində türgiş­lər­­dən Su-lu (717-738) qərbi göytürklər arasında birlik yarada bil­di. Yeni şər­qi göytürk hökmdarı Bilgə kağanla qız alıb-verərək qu­da olan Su-lu çin­lilər və ərəblərlə uğurlu müharibələr apardı. Hətta ərəblər vuruşmalardakı cə­­sarət və səbatlığına görə ona Əbu Mühazim (buğa) ləqəbi vermişdilər. La­kin Su-lu uğurla­rı­nı davam etdirə bilmədi. Bu səbəbdən öz boyunun bir his­səsi olan sarı türgişlər onun xaqanlığını tanımadılar.

Çinlilərin köməyini əldə edən çu-mu-koen boyunun kül-çu­ru Bağa Tar­xan qərbi göytürklərin bu son bəsirətli xaqanını öl­dürdü (738). Lakin Bağa Tar­xan da çinlilərin xaqan olaraq gön­dərdikləri göytürk xanadənanına mən­sub bir şahzadəni öl­dür­düyü üçün onlar tərəfindən eyni aqibətə uğradıldı. Bunun nə­ticəsində İli vadisi ilə İssık-kul sahilləri Çin hakimiyyəti al­tına keç­di.

Çinlilərin 736-cı ildə Su-luya qələbə çalmalarında və sonra qərbi göy­türk­ləri təkrar hakimiyyətləri altına ala bilmələrində Bilgə kağanın ölümü nəticəsində (734) şərqi göytürk imperi­ya­sının zəif bir vəziyyətə düşməsi baş­lıca amil olmuşdur. Şərqdə mühüm bir siyasi qüvvə qalmayınca qərbin Çi­­nə qarşı müda­fi­ə­si o qədər də mümkün olmurdu. Şərq qərb üçün bir qa­la idi. 774-cü ildə şərqi göytürk dövləti süqut edərkən çinli­lər Bağa Tarxanı ye­nərək qərbi göytürk yurdunu işğal etdilər.

751-ci ildə Çin sərkərdəsi Kao-Sien-Çi Talas boyunda is­lam sərkərdəsi Ziyab ibn Saleh tərəfindən məğlubiyyətə uğra­dıldı. Bu, qərbi göytürklər üzə­rində Çin hakimiyyətinə son qoy­du. Ancaq qərbi göytürklər arasında si­yasi birliyi yenidən bərpa edə biləcək qüvvətli bir şəxsiyyət çıxmadı. On-ox­lar de­mək olar ki, tamamilə dağılmışdılar. Karluqlar bu vəziy­yət­dən istifadə etdilər. 742-ci ildən bəri uyğurlarla şərqi göytürk im­pe­ratorluğunun mirası üçün mübarizə aparan karluqlar bu işdə uğur qazana bilməyincə qərbi göy­türk ölkəsinə yönələrək bu­ra­nı fəth etməyə başladılar. 766-cı ilə doğru türgiş xaqan­larının yaşadıqları Tokmak və Talas şəhər­lərini ələ keçirib qərbi göy­türk yurdunun hakimi oldular¹.

Diqqətəşayan haldır ki, iki göytürk dövlətinə son qoyan uy­ğurlar ilə kar­luqlar Orxon abidələrində adları ən az çəkilən türk qövmlərindən idilər. Yu­xarıda da deyildiyi kimi, qərbi göytürk dövləti başlıca olaraq on boya əsas­lanırdı. Orxon abidələrində bu on boya on ox deyilirdi. Bu on boy iki qola ay­rılmışdı ki, həm onların, həm də bu qolları təşkil edən boyların adlarının an­­caq çincə şəkillərini bilirik. Çinlilər bu iki qoldan birinə tu-lu, digərinə isə nu-şe-pi deyirdilər. Tu-lu qolu İli çayının yuxa­rı və orta axarı ilə Yulduz ir­mağı və Tarbaqatay arasında, nu-şe­pilər isə Çu və Talas çayları arasındakı sa­hələrdə yaşayır­dı­lar. Tu-lu qolunu təşkil edən beş boy bunlardır: çu-mu/ ko­en, hu-lu-u (hu-lu kiu), şe-şo-ti, tu-ki-şe (türgiş), şu-ni-şe. Nu-şe-pilər: a-si-kie kiane, ko-şu kiue, pa-san kan toen şa-po, asi-kie ni-şu, ko-şu, çu tu².

Göründüyü kimi, bu on boydan yalnız tu-ki-şelərin Orxon abidələri sa­yə­­sində türgiş şəklində adı bilinir. Tu-lu boylarının başında bulunan bəylər çur (çuo), nu-şe-pilərin, başbuğları isə ərkin (se-kin) titulunu daşıyırdılar. Bunlardan əlavə, qərbi göy­türklər arasında on-oxlardan başqa bir çox boylar da vardı.

Bəs on-oxlar necə oldular? On-oxların soyqırımı və ya bö­yük miqyasda dağıdılma kimi hərəkətlərə məruz qaldıqlarını bil­mirik. Buna görə onların nəsillərinin sonrakı əsrlərdə öz var­lıqlarını davam etdirdiklərini düşünmək təbiidir. Yalnız karluq fəthinin on-oxları tamamilə tarmar etdiyi və hətta bə­zi miqrasiya hadisələrinə səbəb olduğu şübhəsizdir.

On-oxlara mənsub boyların başında peçeneqləri saymaq müm­kündür. Pe­çeneqlərin üç əsil boyunun (ərtim, çur və yula) müştərək adı olan kanqar kitabələrdə və qərbi göytürk ölkəsin­dəki hadisələr əsnasında rast gələn və bü­tün hallarda bir icmanı ifadə edən kəngərək ilə birləşdirilmişdir¹. Lakin pe­çeneqlərin on-oxların bir boyunun deyil, bəlkə də bir neçə boyuna mən­sub təşəkkülləri əhatə edən icma olduğuna şübhə yoxdur. Yəni on­lar on-ox­ların iki qolundan birinin mühüm bir qismindən mey­dana gəlmişlər.

X əsrdə Talas vadisində türkmən adını daşıyan bir qövm vardı ki, bu­nun islamı qəbul edən ilk türk qövmü olduğu anla­şı­lır. Oğuzlardan fərqli bir qövm olan bu türkmənlər çox ehtimal ki, on-oxların qalıqları idi. Digər tə­rəfdən, Minorski² X-XI əsr­lərdəki tuxsıların turgişlərin qalıqları olduğunu söyləyir. Çox ağlabatandır.

Qərbi göytürklər həm siyasi tarix, həm də mədəniyyət tarixi baxımından şərqi göytürklərlə müqayisə edilə bilməz. Onlar nə şərqi göytürklər kimi mü­hüm siyasi fəaliyyətdə olmuş, nə də on­­lar kimi türk dili, ədəbiyyatı və ta­rixi baxımından dəyərli ki­ta­bələr yadigar qoymuşlar. Bu, hər halda bir qədər də yaşadıq­ları bölgənin çoğrafi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olmalıdır. Çün­ki eyni əraziyə hakim olan qaraxanilərin rolu da bu baxımdan (islam dinini qə­bul etdikləri halda) onlarınkından çox fərqli ol­mamışdır. Qaraxanilərdən bi­zə ancaq bir-iki əsər gəlib çatmış­dır.