Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

5 Qaraxanilər, s. 256.

1 Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Zikri-tarixi-aliyi-Səlcuq, s. 8-9. Bu barədə “Mə­liknamə”nin susması çox mənalıdır.

2 Beyhaki, s. 553.

3 S. 8.

4 Gərdizi, s. 66; Rəşidəddin, II, cüz 5, s. 8-11; ibn-ül-Əsir, IX, s. 157, 197, 199.

5 Rəşidəddin, II cüz, 5, s. 10-11; ibn-ül-Əsir, IX, s. 199.

1 Rəşidəddin, II cüz, 5, s. 11.

2 S. 10.

3 Gərdizi, s. 67; ibn ül-Əsir, s. 157, 197; Cüzcani (Beyhakidən nəqlən). Tə­bəqati-Nasiri. Əbdül Heyy Həbib Qəndəhari nəşri, I, s. 290-292.

1 «O gün mən, Altın-Taş və Arslan Cazib və başqaları çox dedik, xeyri ol­madı» (Beyhaki, s. 266).

2 Gərdizi, s. 67. Arslan Cazibin bu təklifi o qədər məşhur olmuşdur ki, onu bü­tün əsərlərdə görmək mümkündür. Gərdizi və Beyhaki kimi Qəznə sal­na­məçiləri də həmin vaxtdan eti­barən oğuzlardan artıq sadəcə türkmən deyə bəhs edirlər.

3 Gərdizi, s. 70-71; Beyhaki, s. 68.

4 IX, s. 157, 197.

1 Gərdizi, s. 71.

2 İbn-ül-Əsir (IX, s. 157) oğuzlardan 2.000 çadırlıq bir elatın İsfahana getdi­yi­ni, Mahmud Qəznəvinin İsfahan hakimi deyləmli Kakuyə Əlaüddövlədən (1007-1041) oğuzları və ya onların başlarını ona göndərməyi tələb etdiyini, bunu öyrənən oğuzların oradan uzaqlaşaraq Azərbaycana getdiklərini yazır.

3 Beyhaki, s. 68.

4 Beyhaki, s. 69, 242-245.

5 S. 78.

1 Beyhaki, s. 266.

2 Beyhaki, s. 372, 397; ibn ül-Əsir, IX, s. 158.

3 Beyhaki, s. 402, 404, 433.

1 Beyhaki, s. 361.

2 Yenə orada, s. 397.

3 Yenə orada, s. 372.

4 Yenə orada, s. 398.

5 Beyhaki, s. 399.

6 Yenə orada, s. 431, 433

1 Yenə orada, s. 436-440

2 Beyhaki, s. 441.

3 “Məliknamə”də hələ Arslan yabğunun sağlığında Mavəraünnəhr hökmdarı İligin öz haki­miyyəti üçün təhlükə hesab etdiyi Çağrı və Toğrul bəylərin üs­tünə hücum etdiyi və onları öz qövm və qəbilələri ilə birlikdə Buğra xana sı­ğınmağa məcbur etdiyi qeyd olunur (Mir­xond, IV, s. 85-86; ibn ül-Əsir, IX, s. 187). Bəzi tədqiqatçılar bu münasibətlə Çağrı və Toğ­rul bəyin bir müd­dət Talas vadisində yaşadıqları fikrini irəli sürsələr də, bunu qəbul etmək qeyri-mümkündür. Çünki bəhs edilən bu hadisə bütün cəhətlərilə mədhiyyə ma­hiy­yəti daşı­yır. Eləcə də bu hadisədən sonra Çağrı bəyin Mavəraünnəhrdən 30 atlı ilə çıxaraq İranı bu baş­dan o başa keçib Bizans sərhəddində bir müd­dət vuruşduqdan sonra təkrar Mavəraün­nəhrə qayıtması barədə əhvalatın doğ­ruluğu Kahenin də dediyi kimi (“Məliknamə”, s. 51) xeyli şübhəlidir. Hət­ta bunun tamamilə əfsanə olduğunu söyləmək mümkündür. Çünki məd­­­hiy­yə, yaxud əfsanə xarakteri daşıyan bu hadisə digər mənbələr və əsərlər tərə­findən təs­­diq olunmur. Hətta “Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə” və ibn ül-Əsir bu hadisədən bəhs et­mirlər; ehtimal ki, bu hal həmin əsərlərin istifadə et­dikləri “Məliknamə” nüsxəsində bu ha­di­sənin olmamasilə bağlıdır. Digər tə­rəfdən, İraq türkmənlərindən əvvəl Bizans sərhəd­dində başqa türkmən­lə­rin olması barədə əlimizdə qəti məlumat yoxdur və olması da ehtimal edil­­mir. Belə olduğu halda bəzi tədqiqatçılar bu hadisənin doğruluğuna şübhə et­mə­miş və bu ba­rədə əsərlər yazmışlar (İbrahim Kafesoğlu. Şərqi Anado­luya ilk səlcuqlu axını və onun tarixi əhəmiyyəti. Körpülü ərmağanı. Ankara, 1953, s. 259-274) və ya araşdır­ma­la­rın­da ona mühüm yer vermişlər (M.Köy­­mən. Böyük Səlcuqlu imperiyasının qurulması. I, s.170-178). Mədhiy­yə mahiyyə­tin­də bir əsər olan “Məliknamə”nin XI əsr səlcuqlu tarixinin eti­barlı bir qay­nağı hesab olunmayacağı qənaətindəyik. Hətta bu vəsilə ilə “Mə­lik­namə”­nin bizə yanlış təlqinlər aşılamaqdan başqa bir şeyə yarama­dığı fik­rin­də olduğumuzu da əlavə edək. Əgər bu əsəri etibarlı mənbə say­saq, on­dakı bia­bırçı xətaları təkrar etməkdən başqa heç nəyə nail ola bilmərik.

1 S. 445.

2 Beyhaki, s. 343.

3 Beyhaki, s. 470, 682. Səlcuqlularla Əli Təginin oğulları arasında çarpış­ma­lar olduğu haq­da qaynaq heç nə demir. “Məliknamə”də adı çəkilən İnanc Bəy­ğu, yəni Yusif ibn Musa bu za­man artıq öldürülmüş olmalı idi. Həmin hadi­sə nəticəsində bu ünvan atası Musaya keç­miş­dir. Yəni orada səlcuqlu­ların öl­dürdüyü iddia edilən Alp Qara Beyhakidə adı çəkilən Ko­nuş (Tonuş) ola bi­lər. Alp Qara hər halda onun ünvanı idi.

1 Beyhaki, s. 683.

2 M.Köymən (s. 19, qeyd 3-4) X əsr coğrafiyaşünaslarının əsərlərində göstə­rilən Seyhun (Sır-Dərya) sahilindəki Xuvarə ilə səlcuqluların Şah Məlik bas­qı­nı səbəbilə qaçarkən Cey­hunu (Amu-Dərya) keçdikləri yeri eyniləş­di­rir. Ceyhunun o biri tərəfində oğuzların düşərgə saldıqları Rabati-Nəməkin isə Cey­hundan yüzlərcə kilometr uzaqda - Kumis əyalətindəki Dihi-Nəmək he­sab etməsinin dəlilləri, məncə, məchuldur.

3 Bunlar ya əvvəllər Xorasana köçən Arslan yabğunun türkmənləri, ya da Bal­xandan gəlmiş türkmənlər idilər.

4 Beyhaki, s. 470.

5 Beyhaki, indeks.

1 İmadəddin əl-İsfahani (Bundarinin ixtisarı), s. 6; ibn ül-Əsir, IX, s. 211. Səlcuqluların nəsəb-həsəblərinin ən nüfuzlu mütəxəssisi kimi təqdim edilən “Məliknamə” müəllifinin İb­rahim Yınalın səlcuqlu ailəsinə mənsub oldu­ğu­nu söyləməməsi mənalı deyilmi?

2 Bu ünvan bütün müsəlman müəlliflərinin əsərlərində bəyğu şəklindədir. Bunun doğru­lu­ğuna şübhə yoxdur. Bu ünvan kitabələrdə də eyni imla ilə ya­zılmışdır. Bəyğunun quş adı ol­ması da tamamilə mümkündür.

3 Toğrul və Çağrı kəlmələrinin ünvan olduğundan əvvəldə bəhs etmişdik.

4 Beyhaki, s. 470 - 471. Məktubun türkcə tərcüməsi üçün bax: M.Köymən, II, s. 50.

1 Beyhaki, s. 470-471. Beyhakiyə inansaq, Əli Təginin ölümündən sonra vəzir səlcuqluların Xorasana gəlmək məcburiyyətində qalacaqlarını söylə­miş­di (s. 445). Bu sözlər doğrudan da o vaxt söylənmişsə, çox bəsirətlidir.

2 Beyhaki, s. 472, 481.

3 Bu vuruşma və onun nəticələri haqda bax: Beyhaki, s. 481-493. Gərdizi, s. 80-81; ibn ül-Əsir, IX, s. 198; M. Köymən, s. 59-70.

4 Beyhaki, s. 497.

1 Göstərilən əsər, s. 521.

2 Yenə orada, s. 505.

3 Yenə orada, s. 505.

1 Beyhaki, s. 521, 530. İbn ül-Əsir yazır ki, Mahmud Qəznəvi Arslan yabğu­nun oğuzlarını öz ölkəsindən qovduqdan sonra İsfahan hakimi Kakuyə oğlu Əlaüddövlənin yanına 2.000 ça­dırlıq bir oğuz bölüyü getmişdir. Onlar yağ­murlu, qızıllı və balxanlı oğuzları olma­lıdırlar. Ancaq onlar Əlaüddövlənin xidmətinə ibn ül-Əsirin dediyi kimi Sultan Mahmud zamanında deyil, səlcuqlu­ların Xorasana yerləşməsi nəticəsində girmişlər.

2 ibn ül-Əsir, I, s. 158. Bu müəllif həmin hadisənin 427-ci ildə baş ver­diyini (1035/1036) yaz­sa da, bunu qəbul etmək mümkün deyil. Bey­haki isə Rey­də­ki bu hadisələr barədə mə­lumat vermir. Yalnız əsərindəki bəzi qeydlərdən hadisələrin 429-cu ilin (1037/1038) birinci yarısında baş verdiyi anlaşılır (s. 534, 535). İbn ül-Əsirin İraq oğuzları ilə əlaqədar göstər­diyi tarixlərin çoxu doğru çıxmır.

1 İbn ül-Əsir. IX. s. 160.

1 Əhməd Kəsrəvi. Şəhriyarani-gümnam. Tehran, 1308, şəmsi, II s. 75.

2 İbn ül-Əsir, IX, s. 160.

3 Çünki Azərbaycandan qayıdan bəylər arasında onun adı çəkilmir.

1 İbn ül-Əsir, IX, s. 160.

2 Əbülfərəc tarixi. Türkcə tərcüməsi, s. 296.

3 İbn ül-Əsir, IX, s. 206.

4 Beyhaki, s. 553.

1 Göstərilən əsər, s. 554.

2 Göstərilən əsər, s. 567.

1 Göstərilən əsər, s. 600.

1 Göstərilən əsər, s. 618; M. Köymən, s. 36-37.

1 Gərdizi, s. 86.

2 Beyhaki, s. 620-629; Köymən, III, s. 34-66

1 Musa haqqında bax: İ.Kafesoğlu. Səlcuqun oğulları və nəvələri. Türkiyyat məcmuəsi, XIII, s. 119-120.

1 Beyhaki, s. 687-691; ibn ül-Əsir, IX, s. 211, X, s. 3.

2 İbn ül-Əsir, IX, s. 212.

1 İbn ül-Əsir, IX, s. 161-163.

2 Tarixi-Meyyafariqin. Qahirə, 1959, s. 160; M.H.Yınanc. Türkiyə tarixi. Səl­cuqlular dövrü. Anadolunun fəthi. İstanbul, 1944, s. 39-44.

1 Sibt ibn ül-Cəvzi. Mirat üz-zaman. Türk-islam əsərləri muzeyi kitabxa­na­sı, № 2134, vərəq 242 b; Əxbər üd-dövlət is-səlcuqiyyə, s. 40; Mirxond. Röv­zət üs-səfa, III, s. 98-99.

2 Kəmaləddin ibn ül-Adim. Zübdəti-Hələb. Sami əd-Dehxan nəşri Dəməşq, 1954, II, s. 20, mətndə: «bu çayı ancaq məmluk olan türklər keçmişdir, sən isə onu hökmdar kimi keçir­sən».

1 Malazgirt vuruşması haqqında təfsilat üçün bax: M.H.Yınanc. Türkiyə ta­ri­xi. Anadolunun fəthi, s. 71; İ.Kafesoğlu. Malazgirt müharibəsi, VII, s. 242-248.

* İslamın yayılmasında Məhəmməd peyğəmbərə kömək etmiş silahdaşlara verilən addır, Azərbaycanca əshabə şəklində də işlənir (tərcüməçi).

1 İbn ül-Cəvzi. əl-Müntəzəm, VIII, s.137; ibn əl-Əsir, IX, s. 226-227.

2 İbn ül-Əsir, IX, s. 224, 248. Səxt Kamanın ünvan olduğu bəl­lidir, ancaq o hansı türk sö­zünün tərcüməsidir? «Qatı Yaylı»nın?

3 Anadolunun fəthi, s. 99.

1 Artuq haqqında: Əli Sevim. Artuqluların soyu və Artuq bəyin siyasi fəa­liyyəti. Belleten, XXVI, s. 101.

2 Siyasətnamə. Xalxali nəşri, 1311, s. 73.

3 Türkiyə tarixi. Anadolunun fəthi, s. 99.

4 M.H.Yınancın Osmanlı dövlət adamlarının əksəriyyətinin döşürmələrdən çıxdığı sözü (Anadolunun fəthi, s. 92), şübhəsiz, çox mübaliğəlidir.

1 Cüveyni. Tarixi-Cahanguşa. Mirzə Məhəmməd Qəzvini nəşri. Leyden, 1916, II, s. 15; İb­rahim Kafesoğlu. Xarəzmşahlar dövləti tarixi, 1956, s, 80-81.

2 Cüveyni. Həmin əsər, 1911, I, s. 70.

3 Barthold. Türküstan. Mətnlər, s. 151; Mərkəzi Asiya tarixinə dair dörd dərs. Leyden, 1962, III, s. 130. Plano Karpini 1246-cı ildə Barçınlı Kənti xa­rabazara çevrilmiş halda gör­müşdü.

1 İbn ül-Əsir, XI, s. 107.

2 Mirxond. Rövzət üs-səfa, IV, s. 113.

1 Cüzcani, I, s. 408.

2 İbn ül-Əsir, XI, s. 38, 74, 79-81.

3 Mətnlərdə bu söz Kımaç şəklində yazılır. Biz bunun Şəcəreyi-təraki­mə­dəki (s. 80) Kımac ilə eyni olduğunu təxmin edirik.

4 Ravəndi yeniyetmə sayını 1.000 göstərir (Rahət üs-südura. Məhəmməd İq­bal nəşri. Ley­den, 1921, s. 1921, s. 178). Bu rəqəm şübhəlidir.

5 Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Zikri-tarixi-ali-Səlcuq, s. 94.

1 Buradakı «ev başına» sözü, şübhəsiz, bəylər və ikinci dərəcəli rəislər ba­rədə deyilmişdir.

2 Tarğan: oğuzların müdafiə zamanı düşmənin hərəkətini və hücumunu çə­tin­ləşdirmək üçün ancaq kötükləri və s. düzəltdikləri maneə, barrikada.

3 İbn ül-Əsir, XI, s. 81. Zahir Nişapuri (Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Zikri-tarixi-ali-Səlcuq, s. 95) və ibn ül-Əsirin nəql etdiyi digər bir rəvayət (XI, s. 79-80) Səncərin ilk vuruşmada əsir alındığını bildirir. Lakin biz ibn ül-Əsi­rin ikinci rəvayətini doğru hesab edirik, çünki burada hadisələrin ayı və gü­nü göstərilir. “Əxbar ül-dövlət is-səlcuqiyyə”dəki ifadələr də (s. 123) ikinci rə­vayəti təsdiq edir.

1 İbn ül-Əsir, XI, s. 81-83.

1 İbn ül-Əsir, XI, s. 103-105, 116, 117.

2 İbn ül-Əsir, XI, s. 130-131.

1 İbn ül-Əsir, XI, s. 131.

2 İbn ül-Əsir, XI, s. 140, 141, 142; Cüzcani. Təbəqəti-Nasiri. Əbdül-Hey Həbibi nəşri, I, s, 278, 415, 466.

1 İbn ül-Əsir, XI, s. 169; Cüveyni, II, s. 20-21 (hər ikisi bu faktı Məşarib üt-təcarib əsərin­dən götürmüşdür). İbn ül-Əsir (XI, s. 170) başqa bir salnamə­çinin sözlərini nəql edir: Təkiş tərəfindən Xarəzmdən qovulan Sultan şah Mərvi zəbt etmiş və oğuzları buradan uzaqlaş­dır­mış­dır. Ancaq oğuzlar geri qayıdaraq Sultan şahı Mərvdən qaçırmışlar, xəzinəni yağma­la­mış, adam­la­rı­nın çoxunu öldürmüşlər. Buna görə də Sultan şah vədlər verərək qara-xı­tay­­lar­dan mühüm miqdarda qoşun alaraq geri dönmüş, oğuzları Mərv, Sə­raxs, Nəsa və Abi­vərd­dən qovmuşdur.

2 Cüzcani (Təbəqati-Nasiri, I, s. 422) bu hadisənin 569-cu ildə (1173-1174) baş verdiyini söyləyir. Ancaq özü iki yerdə (s. 287, 466) oğuzların Qəznədə 12 il hakim olduqlarını yazır. İbn ül-Əsir bu müddəti 15 il olaraq göstərir (XI, s. 75). Bu rəqəmlərə görə, Qəznənin oğuz­lar tərəfindən 558-ci ildən əv­vəl fəth edilməsi və ya 569-cu ildən sonra əllərindən çıxmış olması lazım­dır.

3 İbn ül-Əsir, XII, s. 63.

1 İkinci hissədəki «Yazır» boyu fəslinə bax.

2 Və tərakimə ki, ədədi mərdi işan əz həftad həzar füzun bud (türkmənlərin sa­yı 70 min nə­fərdən artıq idi - tərcüməçi). (Cüveyni. Cahangüşa, 1, s. 125).

1 «Qağut» (qovud) darıdan hazırlanan bir yeməkdir. Hazırlanma üsulu belə­dir: darı qayna­dı­­lır, qurudulur, sonra döyülür, un kimi çəkilir, yağ və qəndlə qarışdırılır. Beləliklə, zahı qa­­­dına verilən yemək olur» (Kaşğari, Atalay, I, s. 406, III, 163; [Ramiz Əskər, I, s. 404, III, s. 162]). Qovud bu gün də Ana­do­luda məşhurdur. Mənim gördüyüm qovud qovrulmuş arpa (və ya buğda) ilə armud quru­sunun (qax) üyüdül­mə­sindən hazırlanmışdı. Yeyərkən insan az qala boğulur. Bu baxımdan bənzət­mə yerindədir.

2 İbn ül-Əsir, XI, s. 79.

3 Görəsən, Dinar Qorqudun qardaşı Məhəmmədin oğludur? Bunu xatirə gə­tirən digər bir ehtimal budur ki, Dinarın uşaqlarından Əcəm şah Kirmandan Xarəzmə götürülərkən onun tərbiyəsi ilə Qorqudun qızı - xarəzmşah Təkişin xatunu məşğul olmuşdu.

1 İqdü-l üla fi-l-mövqif il-ə'la. Tehran, 1311, şəmsi, s. 13, 18.

1 Oğuzların Kirmanda həyatları haqda: Əfzal Kirmani. Bəda ül-əzman fi və­qai-Kirman. Mehdi Bəyani nəşri. Tehran 1326; yenə onun: İqd'a ül-üla fi-l-mövqif il-ə'la. Əli Məhəm­məd Əmir Nəimi nəşri. Tehran, 1311; yenə onun: Əl-müzaf ila bəda ül-əzman fi vəqai-Kirman. Abbas İqbal nəşri. Tehran, 1331; Məhəmməd ibn İbrahim. Təvarixi-ali-Səlcuq. M.T.Hutsma nəşri, I, Leyden, 1886; əsərin yeni nəşri: Səlcuqiyan və ğuzz dər Kirman. Bastani Pa­­rizi nəşri. Tehran, 1964.

2 Nəsirəddin Münşi Kirmani. Sımt ul-üla li-l-həzrət l-ülya. Abbas İqbal nəş­ri, 1328, s. 76, 82, 85-86.

3 Zərğub Şirazi. Şiraznamə. Bəhmən Kərimi nəşri. Tehran, 1310, s 48; (Vəs­saf, Bombey, 1269, II, s. 149), 530-cu ildə (1135) Xuzistanda qələbəlik bir türkməm kütləsi yaşayırdı (ibn ül-Əsir, XI, s. 20).

4 Bu haqda «Salur» bəhsinə bax.

5 Xuzistandakı əfşarlar üçün «Əfşar» bəhsinə bax.

1 İbn ül-Əsir. Ət-tarix ül-bahir fi dövlət il-atabəgiyyə. Qahirə, 1288, II, s. 60, 64, 138.

2 Həmin əsər, s. 57; yenə onun: əl-Kamil, XI, s. 34-35.

3 Əbu Şamə. Ər-rövzəteyi fi əxbar id-dövləteyn. Qahirə, 1288, II, s. 60, 64, 138.

1 Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. A. Atəş nəşri, s. 179, 187; Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə, s. 178-180; İmadəddin İsfahani. Nüsrət ül-fitrə (Bundarinin ixtisarının türkcə tərcüməsi), s. 268-269; yenə onun: Kitab ül-fəth il-küssi. Karlo Landberq nəşri. Leyden, s. 234-235.

2 Bir qədər aşağıya - «Suriya türkmənləri» bəhsinə bax.

3 Yıva boyu bəhsinə bax.

4 Aşağıya bax.

1 İbn ül-Əsir, s. 73.

2 ibn Həmdun. Təzkirə. Topqapı sarayı kitabxanası, № 2498, vərəq 180 a.

3 Yəni Tonqa Ürək. Məlum olduğu kimi tonqa qaplan cinsindən bir hey­va­nın adıdır. Bu ad insanlara da verilir (Atalay, III, s. 368; [Ramiz Əskər, III, s. 319]): Tonqa Ti­gin, Alp Ər Tonqa. Bu ad mətn­lərdə Toğa-Yürək şəklindədir. Bu burada «nğ»­nin «ğ» şəklində tələf­füzündən başqa bir şey deyil: Tanğrı-tağrı kimi.

1 Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə, s. 182.

2 Rahət üs-südur, s. 369, A.Atəşin türkcəyə tərcüməsi. II, s. 399; Rəşi­dəd­din. Səlcuqlular fəsli. A.Atəş nəşri, s. 189; Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə, s. 182.

3 Nəsəvi, s. 374.

4 Göstərilən əsər, s. 375, 383.

1 Zəkəriyyə Qəzvini. Asar ül-bilad. Beyrut, 1380, s. 564.

2 İbn Xəlliqan (Vəfayat ül-əyan. Qahirə, 1948, III, s. 277) bu adın Bük-Ti­gin kimi oxun­masının doğru olduğunu söyləyir.

1 Gök-Börü haqqında bax: İ. Kafesoğlu, Gök-Böri. İ.A., VI, s. 885-892.

1 Oxumaq - dəvət etmək, oxuntu - dəvət hədiyyəsi ifadələri buradan yaran­mışdır.

1 Əbu Şamə. Rövzəteyn fi əxbari-dövləteyn, I, s. 158.

2 İbn ül-Əsir, XI, s. 174-175, 211, 234-235; Əbdülvahid əl-Mərrakeşi. Dozi nəşri, Leyden, 1881, s. 210.

1 Əl-Həzrəci. Kitab ül-ükud il-luluyyə fi tarix id-dövlət ir-Rəsuliyyə, Ley­den, 1906, s. 27, 74; Münəccimbaşı, II, s. 655-660.

1 Şəcəreyi-tərakimə, s. 61.

2 Əbülqazi bu qeydi “Cami ət-təvarix”dən alsa da, əlimizdəki nüsxələrdə belə bir ifadə yox­dur. Bu nüsxələrdə adı göstərilməyən bir bəyin 1.000 atlı ilə Cey­hunun orta yatağında yurd saldığı, Qutluğ, Qazan və Qaraman bəyin onun övladları olduğu göstərilir.

3 Göstərilən əsər, s. 69, 72, 73.

4 Türkmənlər arasında 1863-cü ildə səyahət edən məşhur türkoloq A.Vam­be­ri 196.500 çadır hesabladığı (türkmənlərdən bütün salurları 10 min, ərsa­rı­ları 50 min, sarıqları 10 min, təkə­lə­ri 60 min, yomutları isə 40 min çadır ola­raq göstərir ki, (Mərkəzi Asiyaya səyahət, s. 309), bunların cəmi 170 min edir.

5 İkinci hissədəki «Salur» boyu bəhsinə bax.

6 Bu türkmənlər haqda bax: V. Barthold. Türkmən xalqının tarixi. İngilis dili­nə tərcümə edən V. və T. Minorski. Leyden, 1962, s. 157-159.

7 Vamberi. Göstərilən əsər, s. 325.

1 Şəcəreyi-tərakimə, s. 61.

2 Vamberi. Göstərilən əsər, s. 306; Məsud Keyhan. Tarixi-coğrafiyayi-mü­fəssəli-İran, 1311 ş., II, s. 102-103; R. R. Arat. Göylən maddəsi, İ. E., IV, s. 809-811.

3 A.Berns. Göstərilən əsər, III, s. 199.

4 Şəcəreyi-tərakimə, s. 75.

5 Barthold. Göstərilən əsər, s. 131.

6 Şəcəreyi-tərakimə, s. 74-76.

7 Qaraevli bəhsinə bax.

8 Şəcəreyi-tərakimə, s. 76.

* Rəqəm 1950-ci illərə aiddir (tərcüməçi).

1 III hissəyə bax.

*^* Çam azərbaycanca şam ağacının adıdır (tərcüməçi).

1 Bu haqda təfsilat üçün bax: F. Sümər. Azərbaycanın türkləşməsi tarixinə ümumi bir nəzər, Belleten, XXI, № 83, s. 427-447.

2 Bu xüsusda III hissəyə bax.

1 Xalaclar haqda bax: F.Köprülü. Xalaç maddəsi, İ.E., V, s. 109-116.

2 F.Sümər. Azərbaycann türkləşməsi tarixinə ümumi bir nəzər, s. 438-439.

3 Hafiz Əbru. Zeyli-cami ət-təvarixi-Rəşidi. Tehran, 1317 ş., s. 190, 245; Tarixi-şeyx Üveys. Y.B. van-Lun nəşri, Lahey, 1954, s. 183.

4 Klavixonun ingiliscə və ondan edilən türkcə tərcüməsində rastlanan ço­ba­nlı (çobani) adının çəpni olduğu (bir şübhə nəticəsində) təsbit olunmuş­dur.

1 İbn ül-Əsir, XII, s. 229.

2 V.Minorski. Cahan şah Qaraqoyunlu və poeziyası (ingiliscə). XVI; 2 (Türk­menika, 9), s. 20 və ardı.

3 Qaraqoyunlu hökmdarları sülaləsi. Köprülü ərmağanı, s. 391-395.

1 Bütün bu xüsuslarda «Səfəvi dövlətinin qurulmasında Anadolu türklərinin rolu» adlı ha­zırlamaqda olduğumuz bir araşdırmada müfəssəl məlumat verilmişdir.