Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

4 III hissəyə bax.

5 Z.V.Toğan nəşri, s. 17; S. əd-Dehxan nəşri, s. 106.

6 Müruc üz-zəhəb, I, s. 212.

7 Türkiyədə hələ də işlənən təbirlər: «elə-günə qarşı», «el-gün nə deyər».

8 Müruc üz-zəhər, I, s. 212

1 İstəxri, s. 340; ibn Hövkəl, s. 511; Hüdud ül-aləm, s. 118; Minorski, s. 119; Müqəddəsi, s. 274.

2 Bax: Kilisli, I, s. 404.

3 İstəxri, s. 346; İbn Hövkəl, s. 510-511.

4 S. 273.

5 Yenə orada.

6 Fərab maddəsi. İslam Ensiklopediyası, IV, s. 451.

7 Hüdud ül-aləm, s. 118; Minorski, s. 119, 358.

8 Türk eli xəritəsi və ona dair izahlar. İstanbul, 1943.

9 B.Ögəl. Göstərilən əsər, s. 340.

1 İbn Hövkəl, s. 510-511; Hüdud ül-aləm. s. 117; Minorski, s. 113-119; Süd­kəntdə aparılan qazıntıların nəticəsi haqqında: B.Ögəl, göstərilən əsər, s. 336-337.

2 Kitab ül-cümahir, s. 205. Bu müəllif Südkənti bir türkmən şəhəri kimi göstərir (əl-Kanun ül-Məsudi. Heydərabad, 1374, II, s. 575).

3 Belə görünür ki, «Sır-Dərya sahillərində çoxlu xərabə vardır. Bunların bə­zi­lərində aparıl­mış qazıntıların nəticəsi barədə bax: S.P.Tolstov. Qoroda qu­zov. «Sovetskaya etnoqrafoya», 1947, № 3, s. 55-102 (Dr. İ.Kay­na­kın türk­cə tərcümələrindən istifadə edilmişdir). Bundan başqa: B.Ögəl. Gös­tə­ri­lən əsəri, s. 333-341.

4 Cüveyni, I, s. 64, 67, 72, 79.

5 B.M.Jirmunski. Sır-Dərya boyunda oğuzlara dair izlər (İ.Kaynakın tərcü­məsi). «Belle­ten», № 99, s. 480-481.

6 Göstərilən əsər, s. 482.

7 Göstərilən əsər, s. 480-481.

1 V.M.Jirmunski. Göstərilən əsəri, s. 477-478; Yakubovski bu türbənin xanlardan birinə aid ola biləcəyini söyləməklə bərabər (s. 477) türbənin Mərvdəki Sultan Səncər, Ürgənc­dəki xa­rəzmşah Təkiş və yenə buradakı Fəxrəddin Razi türbələri ilə bəzi bənzərlikləri oldu­ğunu da bildirmişdir (göstərilən əsəri, s. 478).

2 Şəcəreyi-tərakimə, s. 79.

3 Bax: Kitab ül-cümahir, s. 205; S.P.Tolstov. Qoroda quzov, s. 55-102.

1 S.P.Tolstov. Qoroda quzov, s. 55 və ardı.

2 Kilisli, III, s. II; Atalay, III, s. 14; [Ramiz Əskər, III, s. 21].

3 Kilisli, II, s. 191; Atalay, II, s. 287; [Ramiz Əskər, II, s. 282]. Bu sözün mənşəyi nədir?

4 Yenə orada.

5 «Biz bu ölkədə (Sır-Dərya boyu) çoxlu dağılmış şəhərlər, yıxılmış kənd­lər, tərk edilmiş qə­səbələr gördük. Bu ölkədə adını bilmədiyim bir çay (Sır-Dərya), onun sahilində Yeni Kənt, Barçin və Ornas (Əşnas) adlı şəhərlər ilə adlarını bilmədiyim başqa şəhərlər vardır”. (F.Con. II Karpinin Kuyuk xa­nın sarayına səfəri, 1245-1247, s. 14. Rubrukun səyahət­na­mə­sinin əvvə­lin­də, Rokhill nəşri).

6 S. 80, Minorski, s. 100.

7 Z.V.Toğan nəşri, s. 8; S. əd-Dehxan nəşri, s. 86.

* Qədim türk dilində «sü» qoşun deməkdir. «Sübaşı» - sərkərdə mənasını ve­rir (tərcüməçi).

1 İstəxri, s. 299: Hüdud ül-aləm, s. 118: Minorski, s. 119; İbn Hövkəl, s. 511; Əbu Düləf oğuz­ların hind və Çinlə ticarət etdiyini bildirir ki, burada mübaliğə var (Yakut. Mücəm ül-büldan. F.Vustenfeld nəşri. Leypsiq, 1868, III, s. 44, «Sin» maddəsi).

2 Z.V.Toğan nəşri, s. 14; S. əd-Dehxan nəşri, s. 98.

3 İstəxri, s. 299; İbn Hövkəl, s. 511; Hüdud-ül-aləm, s. 118; Minorski, s. 119.

4 İstəxri, s. 281, 288.

5 İmaməddin əl-İsfahani (Bundarinin ixtisarı). Hutsma nəşri, Leyden, 1889, s. 5,282. Türk­cə­yə tərcümə edəni K.Burslan. TTK, İstanbul, 1945, s.3, 253.

6 Yaqubi türklərin ən yaxşı keçə emal edən qövm olduğunu yazır (Kitab ül-buldan. Bağdad, s. 60, Leyden, 1892, s. 295).

7 İbn Fədlan (s. 8) soyuq günlərin birində Xarəzmdə bir evin içində qurul­muş türk keçə­sin­dən bir çadırda oturduğunu yazır.

1 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 10; S. əd-Dehxan nəşri, s. 92: Məqdisi. Kitab ül-bəd vət-tarix. K.Huartın nəşri və tərcüməsi. Paris, 1907, IV, mətn s. 63, tərcümə s. 57.

2 Məqdisi. Göstərilən yer. Fəxrəddin Mübarəkşahın əsərində Bayat tanrının adı kimi göstə­rilir (Tarixi-Fəxrəddin Mübarək şah. E.D.Ross nəşri. London, 1927, s. 43).

3 Z.V.Toğan nəşri, s. II; S. əd-Dehxan nəşri, s. 93.

4 S. 44. Ancaq bu səyahətnamədəki məlumatların çoxunun inanılmağa dəyər mahiyyətdə ol­­madığı məlumdur.

5 Hüdud ül-aləm, s. 87: Minorski, 100. Buradakı «nəmaz borənd» ibarəsi ilə onların başla­rı­nı və bədənlərini əyərək təzim etdikləri bildirilir.

6 Göstərilən əsər. Göstərilən yerlər. Beyhakinin bildirdiyinə görə (Tarixi-Beyhaki. Qani və Fəyyaz nəşri. Tehran, 1324 ş., s. 627-628), səlcuqlu bəylərinin yanında ulduzlar elminin (elmi-nücum) bilən bir mövla­nəza­də var­dı. Onun söylədiyi bəzi sözlər doğru çıxmışdı. Bu möv­la­nəzadə Dən­də­nakan vuruşması zamanı səlcuqlulara tez-tez «bir az dözün, zəfər si­zin ola­caq­dır» demiş, günorta qəznəvi ordusu tar-mar olanda Toğrul, Bəyğu, Musa və Cağrı bəylər atlarından düşərək ona səcdə, yəni təzim etmişlər.

7 İbn Fədlanda bu içkiyə nəbiz (xurma və ya quru üzüm arağı) deyilir. (Z.V.Toğan nəşri, s. 14; S. əd-Dehxan nəşri, s. 90). İbn Fədlan qımızı hər halda bu mahiyyətdə bir içki hesab et­mişdi.

1 E.Dits. Türk sənəti. İstanbul, 1946, s. 84 (O.Arslanapa tərcüməsi).

2 A.Vamberi. Mərkəzi Asiyaya səyahət, London, 1864, s. 56, 71, 324.

3 Əbdülqadir İnan. Tarixdə və bu gün şamanizm. Ankara, 1954, s. 189 və davamı. Ayrıca ola­raq III hissəyə bax.

4 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s .14: s. əd-Dehxan nəşri, s. 100.

5 Əbdülqadir İnan. Göstərilən əsər, s. 178, 180.

6 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 14; S. əd-Dehxan nəşri, s. 99.

7 Yenə orada.

8 Göstərilən əsər. Z.V.Toğan nəşri, s. 10, 12; S. əd-Dehxan nəşri, s. 92-94.

9 Göstərilən əsər, Z.V.Toğan nəşri, s.16; S. əd-Dehxan nəşri, s.103.

10 Göstərilən əsər. Z.V.Toğan nəşri, s. 12; S. əd-Dehxan nəşri, s. 95.

1 Göstərilən əsər. Z.V.Toğan nəşri, s. 14; S. əd-Dehxan nəşri, s. 99.

2 Göstərilən əsər. Z.V.Toğan nəşri, s. 13, əd-Dehxan nəşri, s. 93-96.

3 Gərdizi, s. 81; Z.V.Toğan. İzahlar qismi, s. 127-128.

4 Onlar islam diyarında ölən bir qohum və ya eldaşlarının əvəzində bir mü­səlman tapıb öl­dü­rürdülər (ibn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 13; s. əd-Deh­xan nəşri, s. 96).

5 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 15; s. əd-Dehxan, nəşri, s. 102.

6 Göstərilən əsər. Z.V.Toğan nəşri, s. 11; S. əd-Dehxan nəşri. s. 93-94.

7 İbn ül-Cəzvi. əl-Müntəzəm. Heydərabad, 1359, VIII, s. 229. Sibt ibn-ül-Cəz­vidə də (Mirat üz-zaman. Türk-islam əsərləri muzeyi kitab­xanası, № 2134, vərəq 226 a-b) bu ifadə olduğu kimi verilməklə kiçik bir fərq və əlavə vardır. Əbülfərəcin (Tarix. O.R.Doğrulun türkcəyə tərcüməsi, Anka­ra, 1945, I, s. 315) sözləri eynən belədir: «Rəvayət edildiyinə görə, qız evi­nə göndə­ril­diyi zaman sultan ilə türk bəyləri ayağa qalxaraq öz adətlərinə görə rəqs etmişlər, sonra diz üstə oturaraq qalxmışlar və türk mahnıları oxu­muş­lar. Gəlin üçün qızıldan bir taxt düzəldilmişdi. Sultan içəri girərək yerə doğ­ru əyildi, arvadını salamladı və içəridə qalmayıb bayıra çıxdı. Sultan 7 gün bu şəkildə hərəkət etdi və qadının üzünü görmək üçün duva­ğını qal­­dır­ma­dı».

8 Orta Asiya türk tarixi haqqında dərslər, İstanbul, 1928, s. 97.

1 İbn ül-Əsir. Misir, IX, 1301, s. 201.

2 Bu rəvayətin açıq-aşkar uydurma olduğu şübhəsizdir. Rəvayətə görə, oğuz­­lar Mərvdə ka­furu görərək ona «bu, Mərv duzudur» demişlər (ibn ül-Əsir, göstərilən yer). Halbuki həmən müəllif (II, s. 153) bunu İraqı fəth edən ərəblərə istinad edir. Guya ərəblər Mədaində gör­dükləri kafura «bu, Mədain duzudur» demişdilər. Bunlar fatehləri mədəniyyətsiz göstər­mək və istehza etmək üçün uydurulmuş qəliblərdir.

3 Tutmac haqda məlumat üçün III hissəyə bax.

4 «Oğuz eli öz yurdundan çıxıb Mavəraünnəhr şəhərlərinə və İrana gələrək burada doğulub-böyüyəndə su və iqlim səbəbilə çöhrələri yavaş-yavaş ta­cik­lərinkinə bənzədi. Onlar xalis ta­­­cik olmadıqları üçün taciklər onlara «tür­kman», yəni «türkəbənzər» dedilər. Ona görə də bu ad bütün oğuz boy­larına verilmiş, onlar bu adla tanınmışlar» (Cami ət-təvarix. Be­rezin nəş­­­ri. Pt­b, 1861, s. 26). B.Brokye. Dəniz arxasına səyahət. Şefer nəşri. Pa­ris, 1892, s. 92. Çu­xurovada gördüyü türkmənlərə «gözəl insanlar» deyir. Babur (Xatirat. R.R.Arat tər­cü­məsi. Ankara, 1943, s.72). Sul­tan Mah­mud oğ­lu Baysunqur Mirzə haqqında: «bö­yük göz­lü, yuvarlaq üzlü, orta boylu, türkmən çöhrəli və gözəl bir igid» sözlərini iş­lə­dir. [Bax: Babur. Baburnamə. Ramiz Əskər tərcüməsi. Bakı, 2011, s. 86.]. Baburun bu sözləri türk­mən­­lərin ça­ğatay türklərindən fərqli üz quruluşuna malik ol­duq­larını bildirir. Baysunqur Mirzənin türkmən çöhrəli olması çox təbii idi, çünki həmin mü­­əl­lifin məlumatına görə Bay­sunqurun anası məşhur qaraqoyunlu türkmən boyu ba­har­luların başçısı Əli Şəkər bəyin qızı idi.

5 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 15; S. əd-Dehxan nəşri, s. 100-101.

6 Matyö d'Edesin xronikası. E.Dülorye tərcüməsi. Paris, 1958, s. 41.

1 Tarixi-Beyhaki, s. 533.

2 Əbül-Fərəc. Türkcə tərcümə, s. 229.

3 İbn Fədlanın müsəlman tacirlərlə oğuzların münasibətlərinə dair sözləri. Z.V.Toğan nəşri, s. 12; s. əd-Dehxan nəşri, s. 95-96.

4 Kilisli, I, s. 30, 361; Atalay, I, s. 30, 432; [Ramiz Əskər, I, s 104, 425].

5 Bu kəlmələr haqqında: Təhsin Banquoğlu. Oğuz ləhcəsi haqqında. Türk di­li araşdırmaları illiyi, 1960, s. 23-48.

1 İbn Hövkəl, s. 511; Hüdud ül-aləm, s. 117; Minorski, s. 118.

2 İbn Hövkəl. Göstərilən yer; Hüdud ül-aləm; s. 118; Minorski, s. 119.

3 Z.V.Toğan nəşri, s. 13; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97-98.

4 Barthold. Türkestan, s. 211, 224, 256.

5 Yenə orada, s. 256.

6 Yenə orada, s. 255.

1 Gərdizi. Tehran, 1327, s. 60.

2 Kitab ül-cümahir, s. 205.

3 Kilisli III, s 304-307; Atalay, III, s. 412-416; [Ramiz Əskər, III, s. 359-362].

4 Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Berezin nəşri, s. 26.

5 əl-Biladiyə vən-Nihayə. Qahirə, 1348, XP, s. 48.

6 Məhməd Nəşri. Cahannüma. F.R.Unat-M.A.Köymən nəşri. I, Anka­ra, 1949, s. 16-17.

1 Jan Deni. Türk dilinin qrammatikası. Paris, 1921, s. 236; Minorski. Hüdud ül-aləm ha­şiyə­lə­ri, s. 311.

2 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 10, 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 91, 103. XVIII və XIX əsr­lər­də sözün tərkibindəki sü kəlməsinin su olduğu sanılmış, hətta onun sərçeşmə şəkilində fars­ca qəribə bir tərcüməsi də verilmişdi.

3 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 13, 15; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97, 101. Mətndə: kuzərkin. Türklərdə bu şəkildə ünvana rast gəlinmir, əvəzində kül-ərkin ünvanı vardır. Rəşiddədində kul-ərki şəkli olduğu üçün ibn Fədlandakı kuzərkinin kul-ərkin olduğunu qənaətinə varıl­mış­­dır.

4 Göstərilən yer.

5 İ.H.Uzunçarşılı. Osmanlı dövlət təşkilatının əsaslarına giriş, s.97, 101-102.

1 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 13, 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97-103.

2 İbn Fədlanda ləğləz (Z.V.Toğan nəşri, s. 16) və ya ilğəz (S. əd-Dehxan nəş­ri, s. 103) şəklində bir söz də vardı. Bunun ünvan, yoxsa ad olduğu bilin­mir.

3 Kaşğari, I, s. 385.

4 Kaşğari, Kilisli, III, s. 45; Atalay, III, s. 59; [Ramiz Əskər, III, s. 59].

5 Kaşğari, Kilisli, III, s. 41; Atalay, III, s. 55; [Ramiz Əskər, III, s. 54].

* Seremonmeyster (tərcüməçi).

6 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 10, 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97- 103.

7 Hüdud-ül-aləm, s. 86; Minorski, s. 100. İdrisi (Jober tərcüməsi, 1840, II, s. 342) bu barədə deyir: «Bu qövmlər oğuz türklərindən olub həmişə silahlı, çox cəsur və digər türk qövm­lə­rilə daim vuruşa hazır vəziyyətdədirlər».

8 Müruc üz-zəhəb, I, s 212.

9 Hüdud ül-aləm. Göstərilən yer.

1 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 103.

2 J.Loran. Bizans və Səlcuqlu türkləri. Nansi, 1913, s. 17.

3 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 17; S. əd-Dehxan nəşri, s. 104.

4 Müruc üz-zəhəb, II, s. 17.

1 Barthold. Türkestan, s. 201-211.

2 S. 273; Barthold. Göstərilən əsər, s. 176.

3 Barthold. Göstərilən əsər, s. 256.

4 Yenə orada.

1 Biruni. əl-Asar ül-Baqiyyə. E.Sachau nəşri, 1878. s. 236.

2 Mücməl üt-təvarix s. 103; Gərdizi, s. 80.

3 Kilisli, I, s. 330; Atalay, I, s. 394; [Ramiz Əskər, I, s. 393].

4 Hüdud ül-aləm, s. 85; Minorski, s. 100.

5 İbn Fındıq. Tarixi-Beyhaki. Əhməd Bəhmənyar nəşri. Tehran, 1317 şəm­si, s. 51.

6 «Cami ət-təvarix»də oğuzların əfsanəvi tarixi və Şah Məlik haqqın­dakı rə­va­yətlər üçün bax: «Oğuzlara aid dastani mahiyyətdə əsərlər», s 378-879.

1 Tarixi-Beyhaki, s. 86, 684. Sonuncu səhifədə cincaq şəklindədir, Mətni nəşr edənlərin (Qani-Fəyyaz) bu sözün hıfçax (yəni qıpçaq) olacağı barə­sində tərəddüdləri yersizdir (s. 684, indeks: s.729). Çünki 86-cı səhifədə hıf­çax adının yanında necə küçət və cuğrak adları gəlirsə, cincağ sözünün ya­nında da həmən adlar görünür.

2 Kay qəbiləsi haqda yeni notlar. Belleten, № 33, s. 442. Küçətlər və cuğ­rak­lar haqqında hə­mən yazıda ümumi məlumat var (s. 435-444).

3 Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə. Məhəmməd İqbal nəşri. Lahor, 1933, s. 28.

4 Minorski. Hüdud ül-aləm haşiyələri, s. 316-317.

5 Kaşğarinin xəritəsi üçün bax: Kilisli, I; Atalay, II; [Ramiz Əskər, II].

6 Divani-Nasir Xosrov. Tehran, 1304-1307, s. 329. Ancaq «Divan»da Bart­holdun Brauna is­tinadən xatırladığı Dəşti-Qıpçaq sözünə rastlanmır.

7 Səbt ibn ül-Cövzi. Mirat üz-zaman. Türk-islam əsərləri muzeyi kitabxa­na­sı, № 2134, və­rəq 242 b, Topqapı sarayı, III Əhməd kitab­xanası, № 2907, XII, vərəq 228 a. Anlaşıldığına görə, burada türkmənlərə qarışmış «küffar» (kafirlər) qıpçaqlardır. Türkmənlərin köçlərini, arvad-uşaqlarını və heyvan­la­rını qoyub qaçdıqları ada isə (cəzirə) Manqışlaq yarımadasıdır. Bu səfər ba­rədə sonra danışılacaq.

1 Bir az sonra bu məsələyə toxunulacaq.

2 Minorski. «Hüdud ül-aləm» haşiyələri, s. 316-317. Yenə onun: Mərvəzi haşiyələri, s. 102. Ancaq A.N.Kurat rus knyazı St. Vladimirin uzlarla bir­lik­də Kama bulğarları üzərinə 985-ci ildə bir yürüş etdiyindən bəhs edir və uz­ların bu tarixdə (985) Don boyunda yaşadıqlarını söyləyir (Peçeneq tarixi. İstanbul, 1937, s. 128).

3 Ə.N.Kurat. Peçeneq tarixi, s. 150-152, 187-188.

1 Yenə orada, s. 154-155. Urfalı Matevos (Hrant Andreasyanın türkcəyə tər­cüməsi, TTK, 1962, s. 143) Bizins ordusunun sağ cinahında olan uzlarla sol cinahındakı peçeneqlərin (pad­­zunaq) müharibənin qızğın çağında səlcuq­lu­lar tə­rə­finə keçdiyini söyləyir, Malazgirt müharibəsində iştirak edən böyük Bi­zans sərkərdələrindən Tarxanın (Tarxaniat) oğuz baş­buğlarından olduğu­nu yazır.

* Osmanın ardıcılları osmanlılar, qurduğu dövlət Osmanlı dövləti adlanır. Türk dilində Səl­cu­ğun tərəfdarları səlcuqlular, dövləti Səlcuqlu adlarını da­şıyır. Azərbaycan dilində tarixi ənənəyə görə ikinci halda «səlcuqlu» sözü an­caq adlıq halda işlənir: səlcuqlar, Səlcuq döv­ləti. Doğrusu səlcuqlu şək­lidir. Ənənəni pozmaq məcburiyyətində qaldıq (tər­cü­məçi).

2 Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə. s. 3, «Məliknamə»yə istinadən»; Kaşğa­ri, Kilisli, I, s. 50; Atalay, I, s. 55; [Ramiz Əskər, I, s. 128]. Həmdullah Müstövfi Qəzvini. Tarixi-gü­zi­də. Teh­ran, 1339 ş., s. 426; Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Berezin nəş­ri, s. 29.

1 Kınıklar haqda ikinci hissəyə bax.

2 Səlcuqluların ilk dövrlərindən bəhs edən bu əsərdə Kahen onlar haqda di­gər qaynaqları diq­qətlə araşdırmışdır: K.Kahen. «Məliknamə» və səlcuqlu­ların mən­­­şəyinin tarixi». Orien, II, Səlcuqlu dövrü tarixşünaslığı, s. 59-78. Dövrü­müzə gəlib çatmamış «Məliknamə»dən qədim müəlliflərin gətirdik­ləri iqti­baslar bir-birindən fərqlənir. Əsərin ərəb dilində tərcü­məsi var. Bu əsərə is­tinad edən məlumatları ciddi surətdə süzgəcdən keçirərək, istifadə et­mək la­zımdır.

3 Kilisli, I, s. 397; Atalay, I, s. 478; [Ramiz Əskər, I, s. 462].

4 Mirxond (Rövzət üs-səfa. Luknov nəşri, 1332, IV, s. 84) yabğunun xəzər məliki olduğunu söyləyir, Tukakın isə xəzərlərdən olduğunu bildirir. Bu qey­­də inansaq, Dukak oğlu Səlcuq və onun qohumları xəzərlərə mən­sub­­dur. Z.V.Toğan (ibn Fədlan və Ümumi türk tarixinə giriş. İstanbul, 1946, s.174-176) və onun ardınca Dunlop oğuzların və oğuzlardan bir qismi­nin (on­ları xəzər oğulları adlandırmışdır) xəzərlərə tabe olduqları nəticəsinə gəl­mişlər. Hal­buki mətnin səthi tədqiqi açıq bir təhrif qarşısında olduğumuzu göstərir. Əvvəla, diqqəti çə­kən xüsus budur ki, mətndə oğuz və ya ğuzz adı­na rast gəl­­mirik. Bu sözün yerində həmi­şə xəzər kəlməsi durur (Mirxond. Gös­tə­ri­lən yer). Sadəcə bu xüsus mətnin ciddi qəbul edil­mə­sinə mane olur. Di­gər tə­rəfdən xəzərlərə tabe olmaq bir yana, oğuzların tez-tez xəzər öl­kə­sinə hü­cum etdiklərini, xəzər kralının onların qarşısına çıxmaq məcburiy­yətində qal­dığını bi­lirik. Xəzərlərin İdilin şərqindəki torpaqlara hakim olma­ları ba­rədə heç bir qaynaqda qeyd yoxdur. Bundan başqa, “Məliknamə”ni nəql edən­lərdən biri olan ibn ül-Əsirdə (IX, s. 190) və “Əxbar üd-dövlət-is-səl­cu­qiyyə”də (s. 1-2) Xəzər adına rast gəlmirik.

5 Mirxond, IV, s. 85; Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə, s. 2; ibn ül-Əsir, IX, s. 96; Əbülfərəc, s. 293.

1 Tarixi-güzidə, s. 426.

2 O.Pritsak. Qaraxanilər, VI, s. 254-255.

* Hacib orta əsr türk saraylarında təşrifatçı, seremonmeyster, kamerger, baş dəftərdar, mün­şi vəzifələrini ifa edən məmur idi. Daha dolğun məlumat üçün bax: Ramiz Əs­kər. Qutadğu Bilig. Bakı, Elm, 2003, 320 s. (tərcüməçi).

3 Gərdizi. Zeyn ül-əxbar, Tehran, 1317, s. 50.

4 Mirxond, göstərilən yer.

5 İbrahim Kafesoğlu. Səlcuqun oğulları və nəvələri. Türkiyyat məcmuəsi, XIII, s. 121.

1 Cami ət-təvarix. Səlcuqlular qismi. Əhməd Atəş nəşri. Ankara, TTK, 1960, s. 5.

2 Səlcuqlu dövrünə aid bəzi kitabə və rəsmi sənədlərdə «Toğrul bəy»in bir ün­van olaraq iş­lədildiyini də bilirik.

3 Gərdizi. Göstərilən yer.

4 Gərdizi. Göstərilən yer; əl-Ütbi. Tarix ül-Yəməni. əl-Mənini, əl-Fəth, ül-Vəh­bi haşiyəsi, Qahirə, 1286, I, s. 336.

5 Əl-Ütbi. Göstərilən yer. Gərdizi (göstərilən yer) çayı keçərkən buzun sın­ması nəticəsində oğuzların suda batdığını yazır.

1 Əl-Ütbi, I, s. 341 (Carbadakaninin farscaya tərcüməsi). Tehran, 1272, s. 231-232. Gərdizi (s. 51) döyüşdə oğuzların iştirakı barədə heç nə demir.

2 əl-Ütbi, II, s. 79.

3 Carbadakani, s. 294, ona istinadən Cami-ət-təvarix, II, cüz, 4 s. 150.

1 Əl-Ütbi, II, s. 84; Carbadakani nəşri, s. 294.

2 İbn ül-Əsir, IX, s. 197. O. Pritsak. Qaraxanilər, VI, s. 255-256.

3 Kahen (Məliknamə, s. 45) onun ölüm tarixinin 400-cü il (1009/1010) ol­du­ğunu irəli sürür.

4 Əxbar üd-dövlət is-səlcuqiyyə, s. 2: ibn ül-Əsir, IX, s. 197.