Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
II HİSSƏ BOY TƏŞKİLATI VƏ BOYLAR
Yüklə 5,61 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Boyun adı Mənası Ət qismi Onqonu
II HİSSƏ BOY TƏŞKİLATI VƏ BOYLAR Oğuzlar qövmi və siyasi bir təşəkkül üçün «el» kəlməsini işlədirdilər: oğuz eli, ağqoyunlu eli, dulqədirli eli. Onların digər türk qövmlərinin eyni mənada işlətdikləri budun sözünü bilmədikləri anlaşılır. Bu kəlmənin monqolca qarşılığı olan ulus sözü də ancaq Şərqi Anadoludakı türkmənlər tərəfindən el kəlməsi ilə birlikdə işlədilmişdir: qaraqoyunlu ulusu, boz ulus, qara ulus. İndi biz el yerinə ümumiyyətlə ərəb dilindən alınmış qövm kəlməsini işlədirik. Gördüyümüz kimi, oğuz elinin başında yabğu ünvanlı hökmdarlar vardı. XII əsrdən sonra bu kəlmə öz mənasını itirmiş, unudulub getmişdir. Türkmən ellərinin başındakı hökmdarların isə türkcə yalnız bəy ünvanı daşıdıqları müşahidə edilir. El sözünün sonra ölkə mənasına gəldiyi məlumdur. Yurd elin, boyun, obanın və ailənin yaşadığı yerdir. Oğuz elini meydana gətirən təşəkküllərdən hər birinə boy deyilir ki, Kaşğari bu sözün oğuzca1 olduğunu bildirir. Orxon abidələrində rastlanan «bod» sözü2, deyildiyi kimi, bəlkə də bu kəlmənin ən qədim şəklidir. Boy Türkiyədə bu mənada həm rəsmi dildə, həm də xalq arasında son zamanlaradək işlədilmişdir. Türkiyədə boyların başçılarına isə boy bəyi deyilirdi. Qövm kimi ərəb dilindən alaraq işlətdiyimiz qəbilə sözü türkcə məhz boy mənasını verir. Boyları irsən idarə edən rəislər bəy ünvanı daşıyır. Oğuz və türkmən əsilzadə sinfini bu boylar meydana gətirir. Yabğular və sultanlar da bəylər arasından çıxmışlar. Boylar obalara ayrılır. Kaşğari bu kəlmənin də3 oğuzca olduğunu söyləyir. Obalardan sonra hər halda ailələr gəlirdi ki, oğuzların bunu hansı kəlmə ilə ifadə etdikləri bilinmir. Beləliklə, ailədən (soy?) obalar, obalardan boylar, boylardan isə oğuz eli meydana gəlmişdir. Oğuz elində əsil qəbilə birlikləri boylardır. Oymaq sözü kitabımızda boylar (qəbilə), obalar (camaat) və onların qollarını ifadə etmək üzrə ümumi bir mənada işlədilmişdir. Bunu əvvəllər əşirət kəlməsi ilə ifadə edirdik. Əşirət sözü indi Cənubi Anadoluda təkdə və cəmdə yörük mənasında işlədilir. Oğuz boylarının ərəb, kürd və bəzi digər qövmlərdə olduğu kimi individual bir həyat yaşadıqları və ya təkbaşına siyasi bir hərəkətdə bulunduqları nadir faktdır. Onlar daim el halında yaşamağı sevmişlər ki, bu xüsus oğuzların siyasi nailiyyətlər qazanmasında mühüm bir amil olmuşdur. Göründüyü kimi, X əsrin əvvəllərindən etibarən oğuz elindən elatlar halında ayrılmalar başlamışdır. İlk elat Xəzər dənizi sahilindən yarımadaya gedərək yurd salmış, buraya Manqışlaq adını vermişdir. İkinci bir elat səlcuqluların başçılığı altında Yaxın Şərq ölkələrinə gəldi. Üçüncü elat isə XI əsrdə Qara dənizin şimalından Balkanlara endi. Digər tərəfdən, qələbəlik bir oğuz elatı da Sır-Dəryanın orta yatağındakı şəhərlərdə yerləşmişdi. Köçəri oğuzların bu şəhərli eldaşlarına istehza ilə yatuq, yəni tənbəl adını verdiklərini bilirik. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, oğuz eli öz qədim yurdunun bir qismində el təşkilatını mühafizə edərək yaşayırdı. Boz-ox və üç-ox adları ilə iki qola ayrılan, Sultan Səncərə qalib gələn oğuz elatı bəhs edilən bu elin nüvəsi kimi görünür. Çünki bu elatdan sonra Sır-Dərya sahilində olanlar kimi, oğuz adını daşıyan təşkilatlı bir elata rast gəlmirik. Ancaq dərhal əlavə edək ki, XIV əsrin ikinci yarısında Şimali Suriyadakı türkmənlərin boz-ox və üç-ox adlarını daşımaları bu xüsusda şübhə və tərəddüd yaratmaqdadır. Çünki Sultan Səncəri məğlub edən oğuzlar, gördüyümüz kimi, bir müddət sonra tamamilə dağılmışdılar. Oğuz boylarının demək olar ki, hamısının taleyi meydana gətirdikləri elin taleyi kimi olmuşdur. Yəni boyların hər hansı bir siyasi hərəkatda bütün obaları ilə iştirak etdiyi görünmür. Məsələn, Farsda siyasi hakimiyyəti ələ keçirən salurlar (salğur) bu boyun ancaq bir obası və ya bir qismi idi. Ağqoyunlu ailəsinin buyruğunda da bayındır boyunun yalnız bir obası (ağqoyunlu) bulunurdu. Hətta səlcuqluların fəthində bu ailənin mənsub olduğu kınık boyunun bütün obaları ilə iştirak etdiyini iddia etmək mümkün deyildir. Anadoluda oğuz boylarına aid yer adlarının və təşəkküllərin müxtəlif yerlərdə görünməsi eyni səbəbə bağlıdır. Yəni oğuz boylarının əksəriyyətinin obaları və qolları bu ölkəyə müxtəlif dövrlərdə gəlmişdir və gələnlər də iqtisadi və siyasi səbəblərlə parçalanmışlar, sonra oğuz boylarını ayrı-ayrılıqda araşdırdığımız zaman bu xüsus daha aydın şəkildə anlaşılacaqdır. Birinci hissədə Kəm çayına tökülən Barlıq çayı sahillərindəki oğuzların altı boydan, Tula çayı sahilindəki oğuzların isə doqquz boydan ibarət olduğunu görmüşdük. Diqqətəşayan cəhət budur ki, XVI əsrdə osmanlı ailəsinin yurdu olan Sultan-Önü sancağındakı Qaraca-Şəhər qəzasına bağlı bir kənd Tokuz-Oğuz adını daşıyırdı1. Bizcə, bu adın hansı səbəbə görə bu kəndə verildiyi izah edilə bilməmişdir. Sır-Dərya oğuzları XI əsrdə 24 boydan ibarət idi. Bizə bunu bildirən Mahmud Kaşğari eyni zamanda bu boylardan 22-nə aid bir siyahı da verir. Üstəlik, səlcuqluların fəthindən bəhs edən bir erməni salnaməçisi də fateh qövmün 24 boydan meydana gəldiyini yazır2. Oğuz boylarına aid bütöv siyahı Rəşidəddin tərəfindən verilmişdir. Bu siyahıların əhəmiyyəti ondadır ki, onlar olmasaydı, oğuz boylarına aid siyahı düzəltmək bizim üçün çox müşkül, hətta qeyri-mümkün olacaqdı. Kaşğarinin siyahısından yalnız məmlük dövrü salnaməçilərindən Eyni istifadə etmişdir3. Digər əsərlərdə görünən siyahılar (Həmdullah Müstövfi, Yazıçıoğlu, Nəşri, Əbülqazi və b.) birbaşa və ya bilavasitə Rəşidəddindən alınmışdır. Mahmud Kaşğari xalaç adlandığı və bəzi xüsuslarda digərlərindən fərqləndiyi üçün oğuz sayılmadığını söylədiyi4 iki boyu siyahıya salmamış, onların adını da bildirməmişdir. Digər tərəfdən Kaşğarinin «sayısı azdır, damğaları da bəlli deyildir» dediyi çakurluq boyunun adına Rəşidəddinin siyahısında rast gəlmirik. Onun siyahısında Kaşğaridə olmayan bu adları görürük: yaparlı, kızık, karkın. Bunlardan kızık və karkından birini Kaşğarinin öz siyahısına salmadığı iki boydan biri kimi qəbul etmək lazımdır. Digərinin də yenə bunlardan biri olduğu ehtimalı məntiqi cəhətdən düzdür. Çünki hər iki boy, yəni kızık və karkın eyni budaqda, Ulduz xanın oğulları arasında göstərilmişdir. Halbuki yaparlı boyu başqa bir budaqda Ay xanın oğulları arasındadır. Yaparlı yenə orada adının hansı mənaya gəldiyi yazılmayan yeganə qoldur. Digər tərəfdən heç bir yerdə nə çarukluya, nə yaparluya aid tarixi bir qeydə, bir yer adına və ya bir təşəkkülə rastlanmamışdır. Qısacası, Rəşidəddindəki yaparlının Kaşğaridəki çarukluğun yerini tutduğunu və həmin müəllifin öz siyahısına salmadığı iki boyun da kızık və karkın olduğunu qüvvətlə ehtimal edirik. Rəşidəddinin siyahısının bu iki boy baxımından da faktlara uyğun olduğu görünür. Çünki hər iki boya aid yer adlarına və təşəkküllərə Türkiyədə rast gəlinmişdir. Kaşğarinin öz siyahısında boyları o zamankı siyasi şöhrətlərinə görə sıraladığı anlaşılır. Məsələn, səlcuqlu xanədanının mənsub olduğu kınık boyu ən başda verilmişdir. Rəşidəddinin isə öz siyahısını oğuz boylarının qədim siyasi və ictimai mövqelərinə görə tərtib etdiyi görünür. Burada 24 boy hər biri bərabər sayda olmaq üzrə Oğuz xanın altı oğlundan «törədilmişdir». Digər tərəfdən, Kaşğaridə olduğu kimi burada da boylardan hər birinin özünəməxsus damğaları olduğu halda hər dörd boyun ortaq bir onqonu da vardır. Bu xüsus 24 boyun 6 boydan meydana gəldiyinin və ya oğuzların qədim zamanlarda 6 boydan ibarət olduğunun xatirəsi ola bilər. Elə Barlıq çayı sahilindəki oğuzlar, - əgər düzgün oxunmuşsa, - 6 boy halında yaşayırdılar. Rəşidəddində 24 boy iki qola ayrılmışdır. Bunlardan biri boz-ox, digəri üç-ox adını daşıyır. Kaşğaridə nə bu ikili təsnifat, nə də onların adları var. Ancaq bunun tarixi bir fakt olduğu məlumdur. Səncəri məğlub edən oğuzlar bu adlar altında iki qola ayrıldıqları kimi XIV əsrdə Şimali Suriyadakı türkmənlər də bu adları daşıyırdı. Bu türkmənlərdən boz-ox qoluna mənsub olanlar Yozqat bölgəsində yurd saldıqlarından bu bölgə respublika dövrünə qədər həmin adı daşımışdır. Bundan başqa, Konyanın şimalında İstanbul-Hələb ana yolu üzərində də Boz-ox1 adlı böyük bir kənd vardı. Urfanın Biləcik qəzasında bu gün də Boz-ox adlı bir kənd mövcuddur2. Rəşidəddində boz-ox sözü parçalamaq şəklində mənalandırılmışdır ki, kəlmənin «pozmaq» sözü ilə izah edildiyi görünür. Üç-ox isə üç ədəd ox şəklində izah edilir. Ancaq bu izahları qəbul etmək qeyri-mümkündür. Oxun on-oxda olduğu kimi, qədimlərdə bu mənanı daşıdığını bilirik. Bu isimlərdəki ox kəlməsinin də eyni mənada olduğu şübhəsizdir. Ona görə də üç-ox üç boy deməkdir. Boz-oxa gəlincə, buradakı boz kəlməsinin o birində olduğu kimi, bir rəqəmin yerini almış olduğu ehtimal edilir. Rəşidəddinin sözlərinə görə, oğuz elində hakim qolu boz-oxlar təşkil edir. Bu səbəbdən boz-oxların əlaməti yaydır, üç-oxların əlaməti isə təbii qol olduqları üçün oxdur. Toğrul bəyin 1038-ci ildə Nişapura girərkən qolunda gərilmiş bir yay, belində isə üç ox vardı. Bunlar hər halda onun özünü boz-ox və üç-oxun, yəni bütün oğuz elinin hökmdarı saydığının ifadəsidir, yürəgir boyunun damğasının da bir yay və üç ox şəklində olduğu görünür1. Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, bir yay və üç ox oğuz yabğularının hökmdarlıq reqaliyasıdır2. Qədim türk ellərində və ordularında ikili düzənin dəyişməz bir qayda olduğu məlumdur. Göründüyü kimi, oğuz elində və ordusunda da bu qayda hakim idi. Beləliklə, el və ordu ikiyə bölünür, bunlara qol deyilirdi. Qollar da bir-birindən sağ və sol sifətlərilə ayrılırdı. Osmanlı imperiyasında da sağ qol, sol qol adları verilən bu ikili düzən həm əsgəri, həm də mülki təşkilatda əsaslı bir qayda olaraq tətbiq edilmişdi. Türklərdə sağ qol, monqollarda isə, əksinə, sol qol daha şərəfli sayılırdı. Boz-oxlar hakim qolu təşkil etmələri etibarilə sağ qol sayılmışdır. Onların hakim qol sayılması siyasi üstünlüyün uzun zaman bu qolun əlində qalması, yabğuların daha çox bu boyun qollarına mənsub olmasından irəli gəlir. Deyildiyinə görə, oğuz yabğuları başlıca olaraq, aşağıdakı boylardan çıxmışlar: kayı yazır, bəydili və eymür3. Bunlardan yalnız eymür boyu üç oxlardan idi. Dədə Qorqud dastanlarında isə siyasi üstünlüyün üç-oxlarda olduğu görünür. İslam ölkələrində də boz-oxlar öz varlıqlarını sürdürmüşlər: səlcuqlu xanədanı (kınık), salurlar (salğur), bərçəmoğulları (yıva), ağqoyunlular (bayındır), ramazanoğulları (yürəgir) və Qazı Bürhanəddin (salur) bu qoldan idilər. İndiki məlumatımıza görə, boz-oxlardan da artuqoğullarının (döyər), şumlaoğullarının (əfşar) və Nadir şahın əfşar xanədanının çıxdığı bilinir. Kaşğari və Rəşidəddinin siyahılarındakı oğuz boylarının adları həmin dövrün tələffüzünə görə yazılmışdır. Fəxrəddin Mübarəkşahın siyahısındakı oğuz boylarının yazılış şəkli Kaşğarininki ilə eynidir1. Kaşğari və Rəşidəddinin siyahılarında boyların damğaları da verilmişdir. Bu, damğalara verilən əhəmiyyəti göstərir. Kaşğari bu damğaların davarlara, ilxılara vurulduğunu söyləyir2. Rəşidəddində bu, «damğa» sözü ilə ifadə edilmişdir. Oğuzların damğa mənasında hansı kəlməni işlətdikləri bilinməsə də, bunun Anadoluda işlənən im (en) sözü olduğuna şübhə yoxdur. Bəzi türk xanədanlarının öz boylarının damğalarını ailə gerbi kimi qəbul etdiklərini bilirik. Salğurların pullarında salur damğası olduğu kimi3, ağqoyunlu pullarında bayındır və Osmanlı sultanı II Muradın bəzi sikkələrində isə kayı damğası var. Ağqoyunlular öz damğalarını yalnız pullarına deyil, yaratdıqları əsərlərinə, rəsmi sənədlərinə, bayraqlarına da vurmuşlar. II Muradın xələflərinin pullarında kayı damğası yoxdursa da, hökmdarlara məxsus şəxsi əşyada, toplar da daxil olmaq üzrə silahlarda da bu damğaya tez-tez rast gəlmək mümkündür. Oğuz boyları damğalarının Anadoluda heyvanlara vurulduğunu, xalı, kilim motivi kimi işləndiyini, xüsusi boyaqla evlərin divarlarına çəkildiyini, qab-qacağa, göz dəyməməsi və uğur gətirməsi üçün bəzi geyim əşyalarına işləndiyini, hətta məzar daşlarına belə həkk edildiyini bilirik4. Bundan başqa, bu damğalardan bəzilərinin də abidələr, binalar və qayalar üzərində müşahidə edildiyini söyləyək5. Rəşidəddinin siyahısında damğalarla yanaşı onqonlar da görünür. Bunların hamısı əti yeyilməyən yırtıcı quşlardır. Rəşidəddin6 onqon (onkun)7 seçilən heyvan və ya quşun müqəddəs sayıldığını, incidilmədiyini, ətinin yeyilmədiyini bildirir və onqol (onkun) sözünün türk dilində müqəddəslik demək olan oynukdan yarandığını bildirir. Əbdülqədir İnana görə1, onqon monqolcadır, türkcə qarşılığı tözdür. Bu kəlmələrin hər ikisi bu gün Türkiyədə naməlumdur. Göründüyü kimi, oğuzların tarixində bir totem dövrü mübahisə mövzusu deyil. Bu səbəbdən bunlar, əgər şübhə etməyə əsla haqqımız yoxsa, çox qədim zamanlarda yaşanmış bir həyatın xatirəsi olmalıdır. Hər dörd boyun bir onqonu olması da bunu göstərir. Onqon kimi göstərilən yırtıcı quşlar şahin, qartal, dovşancıl, sunqur, uç və çakırdır. Bunlardan şahinin türk dilində olduğuna dair heç bir dəlil yoxdur. Qartala gəlincə, Houtsma lüğətində türkmənlərin bu adı ağbabaya* verdikləri bildirilir2. Qartal indi qaraquşa deyilir və ya onun başqa bir adı kimi işlədilir. Dovşancıl qartala bənzəyən, lakin ondan daha kiçik, qara rəngli bir quşdur. Sunqur isə toğruldan kiçik, lakin doğandan daha böyük bir quşdur3. Uça gəlincə, bu quş barədə heç bir məlumata rastlamadım. Yalnız Teymurun sərkərdələrindən Uç Qara Bahadırın4 adındakı uç kəlməsi hər halda bəhs etdiyimiz quşu ifadə edir. Bu sərkərdənin adına baxaraq təxmin etmək mümkündür ki, uç, yaxud uç-qara, çal-qara, bay-qara növündən bir quş olmalıdır. Çakır da doğan cinsindən bir quş olub şahindən fərqlənir. Yenə Rəşidəddinin siyahısından anlaşılır ki, qədim zamanlarda bunların ziyafətlərdə yeyəcəkləri qoyun ətinin qisimləri də xüsusi qaydaya salınmışdı. Rəşidəddində bu qisimlərə «əndami-quşt» (ətin bir qismi), Yazıçıoğlunda «sümük» deyilir. Maraqlıdır ki, onqonlar kimi hər dörd boyun da müştərək bir sümüyü vardır. Beləliklə, kayı, bayat, alka-evli, qara-evli boylarının sümüyü, yəni qoyundan yeyəcəkləri qisim «sağ karı yağrın», yəni sağ kürək sümüyü qismidir. Yazır, döyər, dodurğa və yaparlı boylarınınkı «sağ aşıqlu», yəni aşığın bulunduğu ət parçası (bud), əfşar, kızık, bəydili və karkınların sümüyü «sağ umaca», yəni sağrı sümüyü, bayındır, peçeneq, çavundur və çəpnilərin sümüyü «sol karı yağrın», salur, eymur, ala-yuntlu, yürəgirlərinki ucayla (sol umaca?), iğdır, büğdüz, yıva və kınık boylarınınkı isə (sol?) aşığlıdır. Sümüklərin də hər dörd boy üçün müştərək olması bu ənənənin çox qədim olduğunu və oğuzların 6 boy halında yaşadıqları dövrdən qaldığını göstərir. Bir boyun məclislərdə və toylarda (ümumi ziyafətlər) oturacağı yer (orun) və yeyəcəyi ət qismi (ülüş) yalnız oğuz elində deyil, digər türk qövmlərində də müəyyən qaydalara salınmışdı. Bu adətlərin əhəmiyyəti ondadır ki, bunlar bir boyun öz eli içindəki siyasi və ictimai hüququnu təyin edən başlıca adətlərdir1. Rəşidəddinin siyahısında boylar Oğuz xanın 24 nəvəsindən «törədilmişdir», Kaşğari də 24 oğuz boyunun öz adlarını ulu babalarından aldığını söyləyir və bu 24 ulu babaya Zülqərneynin Türküstan səfəri zamanı necə türkmən adının verildiyinə dair bir hekayə də nəql edir. Onun fikrincə, bu boylar çox qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Həmin müəllif bu boyların oba və oba qolları olduğunu da yazır. Lakin, zənnimizcə, oğuzlardan heç bir boyun obası konkret olaraq məlum deyildir. Ancaq qaraqoyunlu (yıva?) və ağqoyunlu (bayındır) təşəkküllərinin bu obalardan olmasına ehtimal var. Yəməndəki rəsuloğullarının mənsub olduğu biçək və 1230-cu illərdə Şəhrizor-Ərbil arasında fəaliyyət göstərən Sevincin qışlu adlı oymağının da bu obalardan olması mümkündür2. XV-XVI əsrlərdə Anadoluda yaşayan ağcaqoyunlu, qarakeçili və b. oymaqlar ilə həmin əsrlərdə Xarəzm türkmənləri arasında görünən təkə, ərsarı kimi təşəkküllər üçün də eyni təxminlərdə bulunmaq mümkündür. Osmanlı dövlət təşkilatında sağ qol və sol qol olmaq üzrə ikili düzən əsaslı qayda olaraq yerləşmişdi. Bundan əlavə, 24-lü düzənə aid də bəzi misallar vardır. Məsələn, Rumeli əyaləti 24 sancağa ayrılırdı. Diyarbəkir əyaləti də səkkizi yurdluq, beşi ocaqlıq olmaq üzrə 24 sancaq idi3. Otluqbeli savaşında (1473) Anadolu bəylərbəyisi Davud paşanın əmrində 24 sancaq bəyi vardı4. Dədə Qorqud dastanındakı 24 sancaqbəyi sözü5 gərək ki, buradan alınmışdır. Övliya Çələbiyə görə6, Kütahya sancağı 24 qazılığa bölünürdü. Rumelidə dövlət xidmətində olan yörüklər 24 nəfərdən ibarət qruplara ayrılmışlar: 24 nəfərdən biri eşkinci, üçü çatal, iyirmisi isə yarmaq sayılmışdır7. 1100-cu ildə (1688-1689) Konya mütəsəllimi olan Yeyən Osman paşanın dayısı Qara Həsən bəyin məiyyətində 24 bayraq səkban və saruca bölüyü vardı. Hər bayraq bir bölüyü təmsil edir, hər bölüyün başında bir bölükbaşı dururdu. Qara Həsənin vəzifədən azad edilməsindən sonra bu 24 bayraq səkban və sarucanın başına Yeyən Osman paşanın qardaşı oğlu Əhməd bəy keçmişdir8. Osmanlı maliyyə təşkilatında da 24 rəqəmi ilə əlaqədar bəzi misallar göstərmək mümkündür. Yörüklərdən hər hansının qoyunu 24-dən az olsa və ya heç olmazsa, o, qara, yəni yoxsul sayılır, alınan vergi də buna uyğun olaraq hesablanırdı1. Bundan başqa, yeniçəri ocağı zabitlərindən piyadabaşıların gündəlik maaşlarının 24 axça olduğunu bilirik2. Türk və kürd oymaqları arasında bəzi elatların oğuz boyları kimi, 24 bölük halında təşkilatlandıqları müşahidə edilir. Mərv bölgəsində yaşayan təkə adlı məşhur türkmən oymağı səyyahların məlumatına görə 24 obaya ayrılırdı3. Səfəvi dövründə Qarabağda yaşayan və 24 obadan meydana gələn bir topluluq da öz təşkilat quruluşuna uyğun olaraq «İyirmi dörd» adını daşıyırdı4. Şərəf xan bu topluluğun kürd mənşəli olduğunu söyləyir5. Yenə onun fikrincə, mənsub olduğu Bitlis dağlarındakı ruzədi adlı kürd boyunun 24 obadan ibarət olub bunlardan 12 obanın Bilbasi, 12 obanın isə Kovalsi adını daşıdığını bildirir6 ki, hər ikisində oğuz boy təşkilatının təsiri açıqca görünür. 24 rəqəminin ox hazırlanmasında da bir dəyəri olduğu bilinir. Osmanlı oxları 4 dirhəmdən 24 dirhəmə qədər olub yaya nəzərən düzəldilirdi. Bundan başqa, hər ox 4 dərəcəsi boğaz, 7 dərəcəsi göbək, 6 dərəcəsi şalvar, 7 dərəcəsi ayaq olmaq üzrə 24 dərəcəyə (hissəyə) bölünürdü7. Salnaməçi Hammer8 24-lü oğuz boy təşkilatının Misir məmlüklərində 24 bəy olaraq davam etdiyini söyləsə də, belə bir hal ancaq XVI əsrin əvvəllərində müşahidə edilir. Həqiqətən, Qansuh ül-Qövri dövründə əsas bəylərin sayı 24 idi9. Ancaq daha əvvəlki sultanlar dövründə əsas bəylərin eyni sayda olması şübhəlidir. Şikarinin «Qaraman oğulları tarixi»ndə 24 vəzir, 24 min əsgər sözünə tez-tez təsadüf olunur10. Övliya Çələbidə də bu mahiyyətdə ifadələr görünür11. II Murad da Varna səfəri (1444) münasibətilə əsir alınan xristian bəylərindən seçdiyi 24 nəfəri məmlüklərə göndərmişdir12. Bütün bu zikr edilən misalların bəziləri bir təsadüf ilə izah oluna bilsə də, bir çoxlarının 24 oğuz boyundan qalan adət və xatirə ilə əlaqədar olduğu şübhəsizdir. Oğuz boylarına aid bu xüsusları göstərdikdən sonra türk oymaqları haqqında tədqiqat aparanların işini asanlaşdırmaq üçün Kaşğari və Rəşidəddinin oğuz boyları siyahısı ayrılıqda verilir. Bilindiyi kimi, Yazıçıoğlu Əlinin və Əbülqazinin siyahıları əsas etibarı ilə Rəşidəddindən alınmışdır. Ancaq Yazıçıoğlu Rəşidəddinin mükəmməl bir nüsxəsini gördüyündən və eyni zamanda bu mövzuya vaqif və həvəskar bir türk olduğu üçün onun siyahısı mənbəyə ən yaxın olanıdır. Bu baxımdan onun siyahısı da olduğu kimi çap edilir. I. MAHMUD KAŞĞARİDƏKİ OĞUZ BOYLARI1 1.Kınık 2.Kayığ
3. Bayundur 4. İva (yıva) 5.Salğur 6.Əfşar
7.Bəg-tili 8.Bügdüz 9.Bayat 10. Yazğır 11. Eymür 12. Qara-bölük 13. Alka-bölük 14. İğdır 15. Ürəgir (yürəgir) 16. Totırka 17. Ula-yuntluğ2 18. Tökər 19. Bəçənək 20. Çuvaldar3 21. Çəpni 22. Çarukluq4 ANADOLUDA OĞUZ BOYLARINA AİD YER ADLARI Kitabın sonunda oğuz boylarına aid yer adları cədvəli verilmişdir. Bu cədvəl XVI əsrdə yazılmış müfəssəl təhrir dəftərləri əsasında meydana gətirilmişdir. Həmin dəftərlər Baş nazirlik arxivi ilə tapu və kadastr ümummüdirliyi arxivindədir. Cədvəlin boylara aid bütün yer adlarını əhatə etməsi üçün əldən gələn heç nə əsirgənməsə də, yenə də onun tam olduğunu iddia etmək qeyri-mümkündür. Çünki dəftərlərdə səmt və mövqe adları təsadüfi verilmişdir. Halbuki onlar arasında da oğuz boylarına aid xeyli yer adının olduğu şübhəsizdir. II. RƏŞİDƏDDİNƏ GÖRƏ OĞUZ BOYLARI
Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|