Osmanlı-Rus Savaşı1

Ayrıca Mecelle hazırlanırken meseleci metodun tamamen terk edilmemesinin bir diğer sebebini de devrin özelliği ve Mecellenin yüklendiği misyonda aramak gerekir. İlk kitabının mazbatasında da belirtildiği üzere, özellikle kavâid-i fıkhıye ile hem hakimlere ve idari memurlara uygulamada kolaylık hem de halkın işlerini mümkün olduğu kadar şeriata uydurmaları amaçlanmıştır. Maddelerin misallerle açıklanması ile de yanlış anlaşılma ve uygulamalara meydan vermemek için bir bakıma maddeler şerh edilmiştir. Dolayısıyla Mecelle şerhli bir kanundur. Aynı zamanda onun bir hukuk kitabı vazifesi görmesi de amaçlanmıştır. Çünkü Mecellenin uygulanacağı nizamiye mahkemelerine hakim yetersizliğinden dolayı, başkanı dışında hukukçu olmayan üyeler atanmıştır. Ayrıca o dönemde medreselerin de nitelikli hakim yetiştirdiği söylenemez. Bu sebeple Mecellede meseleci metot tamamen terk edilmemiş ve onun uygulayıcılar için bir hukuk kitabı vazifesi görmesi de amaçlanmıştır.

Ayrıca Mecelleyi hazırlayanların o tarihte örnek alabilecekleri mücerret metotla kaleme alınmış kanunlar yoktur. 60 bin maddeden oluşan 1832 tarihli Çarlık Rusya Kanunu ve 17 bin maddeden oluşan Prusya Eyaletleri Genel Kanunu hep meseleci metotla hazırlanmış kanunlardır. Yani bu metot o zamanki dünya devletleri tarafından da kullanılmaktadır. Roma Hukuku, o tarihlerde dağınık bir durumdadır. Mücerret metotla kaleme alınmış sadece Fransız Medeni Kanunu vardır. Mecellenin bu kanunun iktibasına bir tepki olarak hazırlandığı düşünülürse Mecelleyi hazırlayanların söz konusu kanundan yararlanmamalarını normal karşılamak gerekir.

Netice olarak bütün bu sebepler olmasaydı, esbâb-ı mûcibe mazbatasında, İbn-i Nüceym’in açtığı mücerret metot çığırından sitayişle bahseden ve dirayetli hukukçular yetişmediği için bu metodun geliştirilerek devam ettiremediğinden şikayet edenlerin Mecelleyi mücerret metotla hazırlamamaları için bir sebep olmadığı söylenebilir.

Mecelle, hukuk lisanımıza önemli katkı sağlamıştır. Kaleme alındığı devir göz önünde bulundurulduğu takdirde Mecellenin lisanı, sâde, basit ve anlaşılır niteliktedir. O devirde az çok hukukî lisana âşina olan bir kimsenin Mecelleyi rahatlıkla anlayamaması için hiçbir sebep yoktur. Maddelerin misallerle açıklanmasının da anlaşılmayı kolaylaştırdığı muhakkaktır. Zaten esbâb-ı mûcibesinde “Binaen alâ zâlik ihtilafâttan ârî ve yalnız akvâl-ı muhtâreyi hâvî olmak üzere muâmelât-ı fıkha dâir se-

hü’l-me’haz bir kitap yapılsa herkes kolaylıkla mütala’a ederek muamelatını ona tatbik…” edebilirler denilerek, Mecellenin sadece mahkemelerde uygulanmak üzere değil, aynı zamanda halkın işlerini şer-i şerife uydurması için de yapıldığı belirtilmiştir.61 O, hukuk kitabı misyonu ile hukuk kültürünün yükselmesine önemli ölçüde katkıda bulunmuştur. Konu ile ilgili olarak Abdurrahman Bey, “Cevdet Paşa’nın fıkh-ı İslâm’ı kanun olarak tedvin etmekte büyük bir hizmette bulunduğu cây-i inkar değildir. Eğer Cevdet Paşa yetişip de fıkh-ı İslâm’ı taknin etmemiş olsaydı bugün ne hukukî ve ne de adlî bir lisan-ı milliye mâlik olacak değildik”62 demektedir. Gerçekten özellikle kavaid-i fıkhıye’de genel hukuk prensipleri özdeyiş şeklinde kaleme alınmıştır. Meselâ “Şek ile yakîn zâil olmaz” (m. 4), “Kadîm kıdemi üzerine terk olunur” (m. 6), “Zarar kadîm olmaz” (m. 7), “Beraat-ı zimmet asıldır” (m. 8), “mevrid-i nassda içtihada mesağ yoktur” (m. 14), “İçtihat ile içtihat nakz olunmaz” (m. 16), “Ehven-i şerreyn ihtiyâr olunur” (m. 29), “Ezmanın tagayyürü ile ahkâmın tagayyürü inkâr olunamaz”, (m. 39), “Raiyye yani tebaa üzerine tasarruf maslahata menuttur” (m. 58) gibi.

Mecellenin kullandığı hukuk lisanı Cumhuriyet döneminde iktibas edilen kanunların tercümesinde büyük bir kolaylık sağlamıştır. Yukarıda da ifade edildiği üzere hukukçuların önemli bir kısmı maksatlarını daha iyi ifade edebilmek için bu lisanı kullanma zaruretini hissetmektedirler.

Sonuç olarak, Mecelle örneğinde Türkler, hem dünya hukuk tarihine hem de İslâm özel hukukuna önemli katkılarda bulunmuşlardır.

v

Osmanlı Hukukunda Kasâme

Doç. Dr. Mehmet Akman

Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi / Türkiye

Sözlük anlamı yemin demek olan kasâme1 fıkıh terimi olarak, köy veya mahallede veya bir şahsın kendi mülkünde, üzerinde öldürülme belirtileri bulunan katili meçhul bir ceset bulununca, maktûlün yakınlarının dava etmeleri üzerine köy veya mahalle halkından elli kişiye “maktûlü kendilerinin öldürmediğine ve öldüreni de bilmediklerine dair” yemin ettirilmesi anlamına gelir. Hanefilere göre bu yeminleri maktûlün bulunduğu yer sakinleri yapar. Yeminden sonra cesedin bulunduğu mülk sahibinin âkılesi ya da köy veya mahalle sakinleri ölünün diyetini üç yıl içinde tasfiye edilecek şekilde ödeme yükümü altına girerler. Diğer hukuk okullarına göre bu yemini maktûlün velileri katl ithamını ispatlamak üzere yaparlar.

Bu çalışmada İslâm Ceza Muhakemesi Hukukunun ispat araçlarından biri olan kasâmenin Osmanlı hukukundaki yeri incelenecektir. Çalışmanın son kısmında, kasâme ahkâmının İstanbul’da uygulanıp uygulanmadığı meselesi ele alınacaktır. Birbirleriyle çelişen belgelerin varlığı bu meseleyi yeterince ilginç bir hale getirmiştir.

Kasâme İslâm orijinli olmayan2 bir kurumdur. Hz. Muhammed’in uygulamasıyla3 İslâm hukuk edebiyatına giren kasâme hususunda İslâm hukuk okulları arasında derin farklılıklar mevcuttur. Osmanlı Devleti’nde özellikle XVI. yüzyıldan sonra resmi mezhep olarak Hanefî mezhebi benimsendiğinden Hanefî hukukçuların kasâme yorumları esas kabul edilmiştir. Kasâme konusu Osmanlı hukukunun yürürlük kaynakları olarak da kabul edilen fıkıh kitaplarında yer almıştır. Osmanlıların yarı resmi hukuk kodu olarak benimsedikleri Molla Hüsrev’in Dürerü’l-hükkâm fî şerh-i Gureri’l-Ahkâm ve İbrahim Halebî’nin Mülteka’l-ebhur isimli kitapları bu konuda da temel başvuru kaynaklarıdır. Bu çalışmada kasâmenin İslâm Hukukundaki yeri, önemi ve hükümleri incelenmeyeceğinden özel olarak gerekmedikçe kasâme hakkında fıkhî bilgi verilmeyecektir.4

Osmanlı kanunnamelerinde kasâme kelimesi açıkça geçmemekle birlikte müesseseye atıf yapıldığı görülmektedir. Kanuni Sultan Süleyman’ın I. Umumi Kanunnamesi’ndeki (Kanun-ı Osmanî) hüküm şöyledir:5

Ve eğer mahalle ve köy içinde adam ölse… elbette teftiş edüb edeni bulduralar. Ve eğer bulunmaz ise müttehem var mıdır göreler, anlara tazmin etdüreler. Ve eğer müttehem yoğ ise ahali-i mahalle ve köy halkına tazmin etdüreler.

Bu maddede mahalle ve köylerde adam öldürülmesi halinde önce soruşturma neticesinde katilin bulunması emredilmekte, katilin bulunamaması durumunda maktûlün diyetinin müttehem yani daha önce bu tür suçlar işlemiş kimseler öncelikli olmak üzere mahalle ve köy sakinlerince ödenmesi istenmektedir.

Aynı kanunnamenin bir başka hükmünde ise fıkıh kitaplarında bu konu işlenirken geçen levs terimi yerine kullanıldığı anlaşılan eser-i katl yani cinayet emaresi kavramından bahsedilmektedir. Bulunan cesette cinayet emaresi yoksa ahaliye tazmin ettirilmemesi emredilmektedir:6

Ve eğer mahalle içinde veyahud köy arasında maktûl bulunsa elbetde teftiş edüb kanlıyı bulduralar veya diyet çekdüreler. Ve eğer eser-i katl yoğ ise mücerred bulunmak sebebiyle incitmeyeler.

II. Bayezid’in Umumi Osmanlı Kanunnamesi’nde,7 yine II. Bayezid Devri Aydın-Eli Siyasetnamesi’nde8 ve Kanunî’nin II. Umumi Kanunnamesinde9 yaklaşık olarak birbirinin tekrarı mahiyetindeki şu hükme rastlanmaktadır:

Ve bir bölük halk içinde adam ölse, tehdîdât edüb vu-

ranı bulduralar; bulmazlarsa ol halkı dutub Dergâh-ı Mu‘allâya bildüreler. Fermân-ı kazâ anların bâbında ne vechile sâdır olur ise mûcebiyle amel edeler.

Bu maddede de kasâmeye zımnî bir atıfta bulunulmaktadır. Bu hususta mahkemenin İslâm hukukuna göre karar vereceği tespit edilmektedir.

Kasâme hakkında sak mecmualarında örnek kararlar bulunmakta10 ve fetva mecmualarında bir kısım fetvalara yer verilmektedir.11 Ebussuud Efendi’nin fetvalarında ve özellikle Marûzât’ında da konu geçmektedir. Kanuni’nin ve daha sonraki padişahların tasdikleri ile bütün kadıları bağlayıcı hale gelen bu fetva mecmuasında yer alan bir fetvada Hanefi mezhebindeki kasâmeyle ilgili ihtilaflı bir konu çözümlenmiştir. Buna göre misafir konakladığı evde öldürülmüş bir halde bulunursa Ebu Hanife’ye göre diyet ve kasâmeden ev sahibi sorumludur. Ebu Yusuf’a göre ise misafir evde tek başına kaldıysa ev sahibi sorumlu değildir. Ebussuud Efendi Ebu Yusuf’un içtihadını tercih etmiş ve bu içtihat Osmanlı Devleti’nde tatbik edilmiştir.12

Son devir Osmanlı hukukçusu Ömer Hilmi Efendi Mi‘yâr-ı Adalet isimli eserinde kısas suçlarıyla ilgili fıkıh kitaplarında yer alan hükümleri bir araya getirmiş ve kasâme kurallarını ayrıca müstakil bir bâb altında maddeler halinde vermiştir.13 Ali Haydar Efendi, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’de kasâmeye yer verilmediğinden olsa gerek “karîne-i kâtıa” ile ilgili Mecelle’nin 1740. maddesini şerh ederken konuya bir kaç satırla temas etmiştir.14

Kasâme uygulamasının suiistimaline ilişkin padişaha kadar ulaşan kimi yakınmalara rastlanmaktadır. Bu şikayetlerin ortak noktası kadı ve subaşı gibi görevlilerin ahaliden haksız yere para tahsil etmek istemeleridir. Mahalle halkından para toplayabilmek amacıyla kimi zaman esas suçluyu bulmak ve cezalandırmak için çok fazla çaba sarf edilmediği de ortaya çıkmaktadır.

Gebze’ye bağlı bir köyde işlenen cinayetten dolayı kendilerinden kasâme bedeli alınan köy ahalisi padişaha şikayetlerini iletmişler; başvurularına şeyhülislâmdan aldıkları fetvayı da eklemişlerdir. Olayda katil belli olmasına rağmen maktûlün babası, kadı nâibini de arkasına alarak köylülerden zorla para tahsil etmiştir. Verilen hükümde kadıdan paraların iadesini sağlaması istenmektedir.15 Kocaeli ilinin Kandıra ilçesine bağlı bir bucak olan Kaymaz’da geçen diğer bir olayda, yöneltilen adam öldürme töhmeti karşısında köylülerin müftüden fetva da alarak padişaha benzer bir başvuruda bulundukları anlaşılmaktadır. Burada da kadı nâibinin tarafgirliği neticesinde köylülerden kasâme diyeti adı altında ödeme yapmaları talep edilmiştir. Hükm-i hümâyûn ise meselenin İslâm hukukuna göre halledilmesini âmirdir.16

Halep’te geçen bir başka olayda ise eceliyle ölen bir kimseyi mezarından çıkarıp başını kesip “Karyenüz kurbunda maktûl bulundu.” diyerek ahaliden diyet almaya kalkan mültezimin İstanbul’a gönderilmesi emredilmektedir.17 Akhisar kadısına yollanan 1675 tarihli bir hükümde İskender Paşa evkafı köylerinden iki köy arasında maktûl bulunması üzerine kaimmakamın köylülerden cebren otuz bin akça aldığı belirtilmekte, kadıdan durumun düzeltilmesi istenmektedir.18 Şeriye sicillerinde yer alan bir kayda göre Arnavut İskenderiyesi sancak beyi Sinan Bey, Yusuf adlı yakınını öldürdükleri gerekçesiyle Nikoş adlı köyün sakinlerinden yirmi bin akçelik çuka toplattırmıştır. 8 Safer 948 tarihli kayıttan tarafların neticede sulh oldukları anlaşılmaktadır.19 İnecik’te bir dere kenarında kurulmuş olan Dumanlı köyü ahalisi sık sık kasâme bedeli ödemekten sıkıntıya düşmüş ve durum İstanbul’a yansımıştır.20 Hadisede fıkıh kitaplarında yer alan bir kural uygulanmıştır. Buna göre maktûl bir derenin kenarında bulunmuş ise diyetini o mevzie en yakın mahalle veya köy halkı ödemek zorundadır.21

Müste’menler hakkında kapitülasyonlardan kaynaklanan imtiyazlardan dolayı kasame hükümleri uygulanmaz; bunlar kasâme bedeli ödemezlerdi.22 Müste’menlerin uzun süreli yerleşik olmamaları kasâmeden muaf tutulmalarının bir diğer sebebi olarak düşünülebilir.23

Kasâme ile İlgili Hatt-ı

Hümâyûn

Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye’yi hazırlayan Mecelle Cemiyeti, 15 ve 16. kitaplar olan kitabü’l-beyyinât ve kitabü’l-kazâ’dan sonra kasâmeyle ilgili bir çalışma yapmıştır. Mecelle Cemiyeti kasâme davasıyla ilgili bu çalışmayı esasen yargılama usulüne ilişkin bölümlerin kaleme alınması sırasında yapmayı düşünmüş ancak ertelemeyi daha uygun görmüştür.24 Mecelle Komisyonu Mecelle’nin son iki kitabının yazımını müteakip kasâme hakkındaki çalışmasını tamamlamış ve padişaha arzetmiştir. 3 Ramazan 1293 tarihli Hatt-ı Hümâyûn şöyledir:25

“(Mûcebince muamelesi icra olunsun) Bir mahalle içinde kimesnenin mülkü olmayan hâlî yerde maktûl bulunan kimesnenin katili bir vecihle malum olmasa ol mahalle ahalisine kasâme ve diyet lazım olur. Ve eğer katili beyyine ya ikrar ile sabit olsa veyahud marûf olsa ol mahalle ahalisine kasâme ve diyet lazım olmaz. Ve bir de maktûlün varisi, maktûlün bulunduğu mahalle ahalisinin gayrı bir şahs-ı muayyenden mûrisimizi sen katl it-

din deyû dava itdükde ol mahalle ahalisinden kasâme ve diyet sâkıt olduğu gibi varis eğer maktûlün bulunduğu mahalle ahalisinden olan şahs-ı muayyenden mûrisimizi sen katl itdin deyû dava itdüği suretde dahi ol mahalle ahalisinden kasâme ve diyet sâkıt olur. Ve iki suretde dahi ol mahalle ahalisi varisin bu davasına şehadet etseler şehadetleri kabul olunur”.

Hükümde maktûlün mirasçıları adam öldürme fiilini başka bir mahalleden belli bir kimseye isnat ettiklerinde maktûlün bulunduğu yer halkına kasâme ve diyet uygulanmayacağı belirtilmekte ve ayrıca böyle bir durumda mahalle halkının kasâme davasında tanıklık edebilecekleri ifade edilmektedir. Burada Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed’in görüşlerine uygun bir düzenleme yapılmıştır. Ölenin mirasçıları maktûlün bulunduğu yer halkından bir kimseyi cinayetten sorumlu tutarlarsa imameyn ve Ebû Hanife’den gelen bir görüşe göre kasame ve diyet düşer. Burada da ölenin bulunduğu yer halkının tanıklıkları kabul edilecektir.26

Kasâme İstanbul’da

Uygulanmadı mı?

Kasâme hükümleri görüldüğü üzere hem Devlet-i Aliyye’nin tamamında27 uygulanmak üzere ısdar edilen umumi kanunnamelerde yer almış, hem şer‘iye mahkemelerinde tatbik sahası bulmuş hem de fetvalara konu olmuştur. Bu hükümler devletin yıkılışına kadar uygulanmıştır.28 Ancak aşağıda metni verilecek olan bir padişah hükmünden anlaşıldığına göre İstanbul ve civarında oturanlar kasâmeden muaf tutulmuşlar ve mahallelerde vuku bulan faili meçhul adam öldürme fiillerinde maktûlün yakınlarına devlet diyet ödemeyi üstlenmiştir. I. Mahmud’un padişahlığı dönemine tekabül eden 1159/1746 tarihli hükm-i hümâyûn, Eyüp mahkemesinin yetki sahasında bulunan Yedikule surları dışında, Silivrikapı yakınındaki Balıklı Ayazma denilen yerde işlenen bir adam öldürme fiili sebebiyle sâdır olmuştur.29

Taşra vilayetlere evâmir-i şerîfem verilegelüp İstanbul ve havâlisine bu husus içün emr-i şerîf verilmek vaki olmaduğı Dîvân-ı hümâyûnum kaleminde mahfûz olan kuyûdâtdan ihraç olınup… dârü’s-selâtiniyyeti’s-seniyyem olan mahmiyye-i İstanbul ve havâlisinde diyet ve kasâme ahkâmı kadîmden bu âna değin icrâ ve vâkı’ olmaduğı mütehakkık olmağla bu husus içün İstanbul ve muzâfâtında sâkin olanlar ber vech-i muharrer kemâ fi’l-evvel rencîde olınmamak içün emr-i şerîfüm virilmek recâsına istidâ-yı inâyet eyledüklerin bi’l-iltimâs sen ki kazâ-i mezbûr nâibi mevlânâ Mehmed zîde ilmuhûsun i‘lâm eyledüğin ecilden i‘lâmı mûcebince amel olınmak içün yazılmışdur. Fî evâil-i M sene (1)159 (24 Ocak-2 Şubat 1746)

Davacılar, mûrisleri olan maktûlün katilinin malûm olmadığını, olayın Sultan II. Bayezid’in vakfı olan bir arazide cereyan ettiğini, ses işitilebilecek çevredeki çiftlik sakinlerinin diyet ve kasâmeden sorumlu olduklarını iddia etmişlerdir. Buna mukabil davalılar İstanbul ve çevresinde kasâmenin uygulanmadığı itirazında bulunmuşlardır. Mesele Eyüp mahkemesince muhtemelen Dîvân-ı Hümâyûna intikal ettirilmiş, bilahare meselenin tetkiki için bostancıbaşı görevlendirilmiştir. Dîvân-ı Hümâyûn kaleminde yapılan tetkikattan İstanbul ve çevresinde kasâme ahkâmının eskiden beri tatbik edilmediği anlaşılmıştır. “İstanbul ve havalisine bu husus içün emr-i şerîf verilmek vaki olmaduğı Dîvân-ı hümâyûnum kaleminde mahfûz olan kuyûdâtdan ihraç olınup… dârü’s-selâtiniyyeti’s-seniyyem olan mahmiyye-i İstanbul ve havalisinde diyet ve kasâme ahkâmı kadîmden bu âna değin icrâ ve vâkı’ olmaduğı mütehakkık olmağla bu husus içün İstanbul ve muzâfâtında sâkin olanlar ber vech-i muharrer kemâ fi’l-evvel rencîde olınmamak içün” emr-i hümâyun yazılmıştır.

Bu hükmün kaleme alınmasından altı sene sonra aynı olayın tekrar Padişah divanına aksettiği görülmektedir. Gerçekten de bu altı yıl içinde emr-i hümayûna rağmen maktûlün eski eşi ve annesi taleplerinden vazgeçmemişler; davalıları taciz etmeye devam etmişlerdir. Nihayet aynı konuda teyiden ikinci bir emr-i şerîf sadır olmuştur:30

Emr-i şerîfim virilmek recâsına mukaddemâ istidâ-yı inâyet olunduğına bi’l-iltimâs sâbıkan kazay-ı mezbûr nâibi Mevlana zîde ilmuhû ilâm eylediği ecilden ilâmı mûcebince amel olunmak içün yüz elli dokuz senesi evâili Muharreminde emr-i şerîfim sâdır olmuşken verese-i zımmînin taraflarından husus-ı mezbûr içün her birleri başka başka varub hilâf-ı şer‘-i şerîf ve muğayir-i emr-ı münîf kasâme ve diyet ve akçe talebi ve ahz ü habs teklifi ile fakirleri tazyik ve rencideden hâlî olmadıkların bildürüb mukaddema sâdır olan emr-i şerîfim mûcebince amel olunub hilaf-ı şer‘-i şerîf ve muğayir-i emr-i münîf kasâme ve diyet talebi ve akçe talebi ve ahz ü habs teklifi ile fakirler taciz ve rencide itdürülmemek bâbında müceddeden emr-i şerîfim recâ ve Dîvân-ı Hümâyûnumda mahfûz olan kuyûd-ı ahkâma müracaatla ol vaktde vech-i meşrûh üzre emr-i şerîfim virildiği mestûr ve mukayyed bulunmağla mukaddemâ sâdır olan emr-i şerîfim mûcebince amel olunmak içün emr-i şerîf yazılmışdur. Fî Cz (1)165.

Bu iki belge, kasâme hükümlerinin İstanbul’da hiç uygulanmadığını zahiren şüpheye mahal bırakmayacak şekilde göstermektedir. Ancak durum gerçekten böyle midir? Zira Mühimme defterlerindeki bazı hükümler ile İstanbul Şer‘iye Sicilleri Arşivi’ndeki bazı kayıtlar böyle

kesin bir yargıya varmaya engel niteliktedir. Kanunî Sultan Süleyman’a ait bir hükmün muhtevasından kasâmenin İstanbul’da tatbik edildiği sonucu çıkmaktadır.31

Havass-ı Kostantıniyye kazası tevabiinden İncirlü ve Soğanlu ve ol yirde karîb olan bir karye dahı cümle üç pâre karye mâbeyninde bir maktûl olup… üç pâre karyenün halkın… cümle getürdüp dikkat ü ihtimam ile hak üzre teftiş eyleyüp ol maktûl olduğı yirden ol karyelere âvâz irişür mi? … Gereği gibi eğer karye halkıdur eger sair yirleridür tutup ya ehl-i fesadı ele vireler veyahud garâmetin kendüler çekerler…

Şer‘iye sicillerindeki kayıtlar da bunu desteklemektedir. Şimdiye kadar kasâme konusunda dört şer‘iye sicil kaydı tespit edebildik. Bu kasâme davalarının tamamının tarafların aralarında anlaşmaları sonucu sulh yoluyla neticelendiği görülmektedir.

Mahmiyye-i Galata’da Sultan Bayezid Mahallesi sakinelerinden Kerime binti İdris nam hatun meclis-i şer‘-i hatîru lazımü’t-tevkirde… mahzarlarında ikrar ve itiraf idüb bundan akdem li-ebeveyn karındaşım olan Hüseyin bin İdris nam râcil mahalle-i mezbûrada mecrûhan maktûl bulunub katili nâ-ma‘lum olmağın dem ü diyetini cemaat-i merkûme ahalisinden dava ve taleb itmişdim hâlâ husus-ı merkûma müteallik davadan bi’l-külliye cemaat-i merkûme ahalisinin zimmetlerini ibra-yı ‘âm ile ibra ve iskat-ı tâm ile iskat eyledim… Zilhicce 1014”.32

İkincisi Şöyledir.33

Mahrûsa-yı Galata mahallâtından Câmi-i Kebîr Mahallesi’nde gice ile bundan akdem mecrûhan maktûl bulunan Şahin Beşe nam kimesnenin veraseti sulbiyye kebira kızı Fatıma ve zevce-i metrûkesi Emine binti Abdullah nam hatunlara münhasıra oldukdan sonra mezbûretân Fatıma ve Emine meclis-i şer‘-i şerifde mahalle-i mezbûre ahalisinden Derviş Mehmed ve Ali Çelebi ibn Abdurrahman ve Mahmud nam kimesneler ve sâir ahali-yi mahalle-i mezbûra mahzarlarında her biri ikrar ve takrir-i kelam idüb müteveffa-yı mezbûr mahalle-i mezbûrede maktûl bulunmağla katili malum olmamağın mezbûrun diyetini ahali-yi mahalle-i mezbûreden dava ve taleb eylemiş idik el-hâletü hâzihi ahali-yi mahalle-i mezbûre yedlerinden iki bin dört yüz fıdda râic fi’l-vakt akçe alub kabz idüb zikrolunan davadan bi’l-külliye fâriğalar olub ahali-yi mahalle-yi mezbûrenin dava-yı merkûmeden zimmetlerin ibrâ-yı âm ile ibrâ ve iskat-ı tâm ile iskat eyledik min ba‘d ahali-yi mezbûre ile husus-ı mezkûra müteallik dava ve nızamız yokdur… fi’l-yevmi’l-âşir min şehr-i Rebiulahir li-sene sitte ve ışrune ve elf [1026].

Diğerleri Şöyledir:34

… Husus-ı mezbûrda kavl-i müftâ bih üzre şer‘an menzil-i mezbûrda sakin olanlara diyet ve kasâme lazım geldiğini kütüb-i fıkhiyyede mestûr ve musarrah olmağın fil-hakika katîl-i mezbûr Mehmed Beşe’yi ‘amden katl itmeyüb ve katilini dahi bilmediklerine mezbûrân Ahmed ve Mehmed’e elli kere yemin teklif olundukda anlar dahi alâ vefki’l-mesûl yemin billahil aliyyil-a‘lâ itmeğin emr-i kasâme temam olub mûcebince katîl-i mezbûrun fıdda-ı hâliseden diyeti olan on bin dirhemi vech-i şer‘î üzre eda ve teslime mezbûrân Ahmed ve Mehmed üzerlerine ba‘de’l-hükm ve’l-kaza mâ vakaa bi’t-taleb ketb olundı. Fi yevmi’s-sâlis ve’l-ışrîn min Muharremi’l-Haram li-sene 1133.

Olayda bir odada beraber kalan üç kişiden birisi aldığı yaradan dolayı ölmüş olarak bulunmuş ve diğer ikisi hakkında kasâme hükümleri uygulanarak on bin dirhem gümüş ödemeye mahkum edilmişlerdir. Bu ilamdan bir ay sonra tarafların kendi aralarında sulh anlaşması yaparak mahkemeye tescil ettirdikleri görülmektedir:35

… Maktûl-ı mezbûrun fıdda-i hâliseden diyet-i kâmilesi olan on bin dirhem-i şer‘îyi vech-i şer‘î üzre edâya mezbûrân Ahmed ve Mehmed kıbel-i şer‘den mütenebbih olunmuşdu. Hâlâ beynimize muslihûn tavassut idüb maktûl-ı mezbûrun diyet-i kâmilesi davasından mezbûrân Ahmed ve Mehmed ile bizi iki yüz guruş üzerine inşâ-yı akd-i sulh eylediklerinde biz dahi sulh-ı mezbûru kabul ve bedel-i sulh olan meblağ-ı mezbûr iki yüz guruşu mezbûrân Ahmed ve Mehmed yedlerinden bi’t-tamam ahz ü kabz idüb biz mûrisimiz maktûl-ı mezbûr Haseki Mehmed Beşe’nin dem ü diyetine ve sâire müteallika-yı ‘âmme-i davadan mezbûrân Ahmed ve Mehmed’in ve mezbûr Ahmed zevcesi Saliha’nın zimmetlerini ibra-yı ‘âmm-ı kâtıu’n-nizâ ile her birimiz ibrâ ve ıskat eyledik didiklerinde gıbbe’t-tasdîki’ş-şer’ ma hüve’l-vâki bi’t-taleb ketb olundu. Fi’l-yevmi’l-Hâmis ve’l-ışrîn min Saferi’l-hayr li-sene selase ve selasin ve mie ve elf (1133)

Ahkâm defterindeki iki emr-i hümayun ile mühimme defteri ve şer‘iye sicilleri arasındaki bu çelişki nasıl açıklanabilir? Şer‘iye sicillerindeki kayıtlar 1014, 1026 ve 1133, mühimme defterindeki kayıt 967, emr-i hümâyûnlar ise 1159 ve 1165 tarihlidir. Ahkâm defterindeki hükümde kadîmden beri İstanbul ve civarında kasâmenin uygulanmadığı açıkça ifade edildiğine göre 967 tarihli hükmün çok eski bir tarihe ait olduğu kabul edilse bile şer‘iye sicillerinde müseccel olan İstanbul’un merkezinde yaklaşık otuz sene önce görülmüş kasâme davasının Dîvân-ı Hümâyu’nun bilgisi dışında olduğunu düşünmek güçtür. Bu noktada bazı ihtimaller değerlendirilecektir.

Kasâme diyeti sadece mahalleye taalluk eden bir diyet değildir. Kimi durumlarda diyet ödeme borcu mahalle halkına değil mesela ev sahibine veya han ve kervansaraylarda aynı odada birlikte konaklayanlara terettüp eder. Yukarıdaki olayda da geçtiği üzere mesela han odalarının birinde birlikte kalan kimselerden biri öldürülmüş olarak bulunsa kasâme diyetini o odada kalanlar ödemek zorundadırlar.36 Padişah hükmü belki bu noktada bir ayrım yapmaktadır. Kasâmenin bütün bir mahalleyi etkilemesi söz konusu olduğunda İstanbul’da uygulanması yasaklanmış olabilir. Bir kaç kişiye tesir eden kasâme uygulamasının ise emrin dışında tutulduğu farz edilebilir. Ancak kasâme ahkamının Kanunî Devri’nde uygulandığının tespiti bu faraziyeyi çürütmektedir. Belki de Kanunî Dönemi’nden sonraki bilemediğimiz bir tarihten itibaren istisna getirilmiş olabilir.

Birinci ihtimalin geçerli olduğu kabul edilse bile mesele tam anlamıyla çözümlenmiş sayılmaz. Gerçekten de kasâme ahkâmının en azından bir bölümünün İstanbul’da tatbik edilmemiş olduğunun tespiti Osmanlı hukukunun bugüne kadar bilinmeyen bir yönünü ortaya koymaktadır. Emr-i hümâyûnda da yer aldığı üzere taşra vilayetlerinde kasâme ahkâmı tatbik edilegelirken İstanbul’un istisna tutulmasının sebebi ne olabilir? Kasâme, büyük şehirlerde uygulanmaya pek elverişli olmayan bir tarım toplumu kurumudur. İş bölümünün geliştiği, insanların gündüz ticaret yapmak veya mesleklerini icra etmek amacıyla evlerinden çıkıp iş yerlerine gittikleri bir metropolde mahallenin bu işlevini yitirdiği görülmektedir. Bu gerekçe İslâm hukuku ilkeleriyle bir şekilde telif edilmiş olmalıdır. Zira Osmanlı hukukunun kural olarak fıkhın temel ilkelerine istinat ettiği, bazı istisnalar dışında İslâm hukukundan sapmaya esasta rastlanmadığı bugünkü bilgilerimiz arasındadır. Öyleyse İstanbul’un arz ettiği bu özellik fıkıh kavramlarıyla nasıl izah edilmiş olabilir?