O`zbek tili morfologiyea so`z tarkibi

O`ZBEK TILI MORFOLOGIYEA 
-
Bilardi, aytgandi, bormasdi kabi fe‘llardagi –di qo‘shimcha emas, edi to‘liqsiz fe‘linng 
qisqaragan shakli.
Eslatma! -
m omonim qo‟shimcha: 
- -di zamon va 
–sa shart maylidan so‘ng qo‘shilsa, I shaxs shaxs
-
son qo‘shimchasi. Bor
-di-m, 
bor-sa-m.
- -
m ot va otlashgan so‘zlarga qo‘shilsa I shaxs egalik qo‘shimchasi . Kitob –
kitobim, 
bola 
–
bolam,
- Chida 
–
chidam, to’pla –
to’plam, ho’la –
ho’plam, o’ra –
o’ram, qopla –
qoplam
kabi so‘zlarda fe‘ldan ot yasagan. 
- Qara 
–
qaram so‘zida feldan sifat yasovchi. 
Eslatma! -k omonim qo`shimcha:
- -di zamon va
–sa mayldan so‘ng kelsa I shaxs
shaxs-
son qo‘shimchasi. Bordi –
bor-di-k, 
bor 
–
bor-sa-k.
- Ela 
–
elak, tila 
–
tilak so‘zlarida fe‘ldan ot yasovchi qo‘shimcha. 
- Chiri 
–
chirik, iri 
–
irik, chuchi 
–
chuchuk so‘zlarida fe‘ldan sifat yasaydi. 
- Junji 
–
junjik so‘zida fe‘lning kuchli
-
kuchsizligi qo‘shimchasi.
Eslatma! -man, -san, -miz, -siz omonim qo`shimcha:
-
Fe‘lga zamon qo‘shimchalarida so‘ng qo‘shilsa shaxs
-
son qo‘shmchasi (sintaktik shakl 
yasovchi). Borganman, bilgansiz, o’qiymiz, kelasan, aytyapman. 
-
Ot va otlashgan so‘zlarga qo‘shilsa bog’lama hisoblanadi (sintaktik shakl yasovchi) 
Talabaman, yaxshimiz, kelmaganlardansiz.
Eslatma! -im omonim qo`shimcha:
-
Ot va otlashgan so‘zlarga qo‘shilsa I shaxs egalik qo‘shimchasi. Do‘st –
do‘stim, 
kitob 
–
kitobim, go‘zalim, shirintoyim.. 
- Bil 
–
bilim, yig’ –
yig’im, bit –
bitim, ter 
–
terim, chiq 
–
chiqim so‘zlarida fe‘ldan 
ot yasalga.
Eslatma! -si omonim qo`shimcha:
- Men 
–
mensi so‘zida olmoshdan fe‘l yasagan. 
- Bola 
–
bolasi, ona 
–
onasi so‘zlarida III shaxs egalik qo‘shimchasi. 
QO`SHIMCHALARDA SINONIMLIK (MA`NODOSHLIK)
Qo`
shimchalarda shakldoshlikdan tashqari ma‘nodoshlik hodisasi ham uchraydi. 
Ba‘zan ma‘lum bir so
`
z yasash ma‘nosini ifodalash uchun birdan ortiq 
qo`shimchalardan foydalanishga to`g`ri keladi. Masalan, -li qo`shimchasi o`rniga -kor, -dor, bo-
, ba-, ser- qo`shimchalarini qo`llash mumkin:
itoatli 
—
itoatkor
shirali 
—
shirador
savlatli 
—
basavlat
sutli 
—
sersut
obro‘li —
boobro‘ 
Eslatma! Shuningdek, -chi o`rnida -shunos, -kash, -kor; -siz o`rnida esa be-, no- old 
qo`shimchalarni qo`llash kuzatiladi.
adabiyotchi 
—
adabiyotshunos
aravachi 
—
aravakash
g‘
allachi 
—
g‘allakor 
hayosiz 
—
behayo
o`rinsiz 
—
noo`rin
Eslatma! Hamma holatlarda ham yuqoridagicha ma‘nodoshlik yuzaga kelavermaydi. 
Masalan, nodavlat tashkilotlari deyish o`rniga bedavlat tashkilotlari deyilsa, uslubiy 
g`alizlik yuzaga keladi.
QO`SHIMCHALARDA ZID MA`NOLIK (ANTONIMLIK)
Eslatma! Nutqni ravon, ta‘sirchan, emotsional
-ekspressiv jihatdan bo`yoqdor bo`lib 
chiqishida zid ma‘noli qo
`shimchalardan foydalanishning ahamiyati katta.
1. -
li qo‗shimchasi
-siz, be- no- qo`shimchalariga nisbatan qarama-qarshi qo`yiladi.
Aqlli 
—
aqlsiz, iboli 
—
beibo, o‘rinli —
noo‘rin

---