O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Shahar adabiyoti
O‘rta asr shaharlarida ishlab chiqarishning o‘sishi hunarmand-
chilikning rivojlanishiga olib keldi. XII asrdan boshlab savdo-sotiq 

---

99
va hunarmandchilik markazi sifatida shaharlarning mavqeyi osha 
boshladi. Shaharlarning rivojlanishi barobarida feodal aloqalarga 
qarshi bo‘lgan burjua sinfi shakllandi. Borliqqa nisbatan ideal qa-
rashda bo‘lgan ritsarlik she’riyatidan farqli ravishda shahar adabiy-
oti hushyor, hozirjavob va real hayotga yaqinligi bilan ajralib turadi. 
Shahar adabiyoti ritsar adabiyotidagi janrlarni aynan o‘zicha qabul 
qilmasdan, ularni qayta ishlaydi va faqat shaklini o‘zgartirish bilan 
kifoyalanmasdan, uslubiga ham qator o‘zgarishlar kiritadi. Ritsar 
poeziyasidagi o‘ta nafislik va san’atpardozlik xalqchil va real tasvir-
lar bilan almashinadi. 
Go‘zal xonim uchun har qanday sarguzashtlardan qaytmaydigan 
va o‘z nayzasini sindirishga ham tayyor turadigan ritsar o‘rnini endi 
aql-idrokli,  epchil  va  mehnatni  qadrlaydigan  qahramonlar  egallay 
boshlaydi. Bu yangi qahramonlar zehni o‘tkir va chaqqon dehqon, 
xushchaqchaq jonglyor, hiylakor xizmatchi va boshqalar bo‘lib, ular 
e’tiborli guruhdan chiqqanligi bilan gerdayadigan hukmron tabaqa 
vakillari, xususan, ochko‘z va firibgar cherkov knyazlari va monax-
lar ustidan kuladilar. 
Shahar  adabiyotida  yangi  janrlar  paydo  bo‘ldi.  Ana  shunday 
janrdan biri fablio hisoblanadi. Fablio kichik she’riy hikoya bo‘lib, 
uning asosiy maqsadi tinglovchilarni kuldirib, ko‘nglini ko‘tarishdan 
iborat bo‘lgan. Fablioning stili (uslub) mukammal bo‘lmagan, ak-
sariyat  hollarda  ularning  qofiyasi  sodda  edi.  Hikoyalarda  hayot-
dan olingan qiziqarli voqealar, latifalar bayon qilingan. Fablioning 
markazida chaqqon, abjir, aqlli qahramon turadi. Keyinchalik alo-
hida fabliolar bunday qahramon atrofida birlashtirilib, yaxlit holatga 
keltirilgan  va  shu  tarzda  roman  paydo  bo‘lgan.  Turli  e’tirozlarni 
bir  qahramon  atrofiga  jipslashtirish  natijasida  o‘rta  asrlarning  eng 
mashhur asari “Tulki haqida roman” paydo bo‘lgan. 
Fablio ma’lum darajada keyingi davr Ovrupa adabiyotiga ta’sir 
ko‘rsatdi. Molyerning “Zo‘raki tabib” komediyasida, Lafontenning 
“Ertaklari”da fablio syujeti, uslubi ko‘rinadi. Germaniyada fablion-
ing ta’siri ostida zamonaviy hajviy ruhdagi realistik hikoya-shvank-

---

100
lar  yuzaga  keladi.  Ayniqsa,  Shtrikkerning  “Pop  Amis”  haqidagi 
hikoyalar turkumida fablioning ta’siri yaqqol ko‘rinadi.
“Tulki haqida roman” shahar adabiyotining xarakterli asarlaridan 
biri hisoblanadi. U Ovrupa xalqlari o‘rtasida keng tarqalgan tulkin-
ing qilmishlari to‘g‘risidagi ertaklar asosida yuzaga kelgan. 
Salkam bir asr (XII asrning oxirlari-XIII asrning boshlari) mo-
baynidagi voqealarni qamrab olgan bu roman-epopeyaning yaratil-
ishida  ko‘p  avtorlar  qatnashgan.  Turli  hikoyalardagi  qahramonlar 
xarakterining umumiyligi bu hikoyalarning birlashib yagona roman 
sifatida shakllanishiga imkon bergan. 
Shaharlarning rivojlanishi shahar tabaqalarining feodal hukm-
ronlariga qarshi kurashini ham keskinlashtiradi. Shahar tabaqalari 
adabiyotdan o‘z dushmanlariga qarshi kurash qiroli sifatida foydala-
nadilar. Masalan, “Tulki haqida roman” da epchil, dono va tadbirkor 
tulki Renarning qo‘pol va qonho‘r bo‘ri Izengrim bilan olib borgan 
kurashlari tasvirida roman avtorlari shaharliklarning manfaatini 
ifodalab, hukmron feodal din ahllariga qarshi yovsiz o‘t ochadilar. 
Feodal olamining vakillari – vahshiy tabiatli qo‘pol kuchlar epchil 
tulkiga masxara bo‘ladilar. Qirol arslon Nobol, saroy voizi eshak Bo-
duen, qirollik armiyasining jarchisi xo‘roz Shanteklar, beso‘naqay 
ayiq Bryon (yirik feodal), yovuz, qo‘pol va ochko‘z bo‘ri Izengrim 
(o‘rta  darajadagi  ritsar)  obrazlarida  feodal  hukmronlarining  xulq-
atvorlari fosh qilinadi. Tovuq, quyon, chittak va boshqalar oddiy 
kishilar obrazi sifatida beriladi. 
Fransuzcha “Tulki haqida roman” feodal tartiblariga qarshi o‘tkir 
satira edi. U Ovrupa ning ko‘p tillariga tarjima qilinadi.