Oʼzbekiston respublikasi oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo Ulugʼbek nomidagi samarqand davlat arxitektura-qurilish universiteti

1.1.2-rasm. Muruntov karyerining plani [102]

Kon qazish ishlarining natijasida turli yoʻnalishdagi (mahalliy) tektonik yoriqlar yuzaga kelgan. Ulardan eng kattasi — kengligi 0,3 dan 12 m gacha boʻlgan shimoli-sharqqa yoʻnaltirilgan yoriqlardir (1.1.2-rasm) [20, 100].
Katta kimyoviy portlashlarning seysmik xavfsizligi ochiq usulda qazib olishning muhim jihatlaridan biridir (1.1.1-rasm).
Kon qazib olinadigan maydonning doimiy ravishda kattalashib borishi, qazib olinadigan maydon yuzasi (ruda hajmi) va ilgari barpo etilgan va qurilgan binolarning, shuningdek, karyerlarning yon tomonlarining barqarorligiga talablarning tobora ortib borishi bilan massiv portlashlarning seysmik taʼsiri masalasi juda dolzarb boʻlib turibdi. Bu karyer portlashlarining seysmik toʻlqinlarni doimiy ravishda oʻrganish, shuningdek, maʼlum sharoitlar uchun portlatish texnologiyasining parametrlarini tanlashda seysmik taʼsirni rayonlashtirishni aniqlashtirish zarurligiga olib keladi [9, 59, 100, 101].
Muruntov karyerida yon tomonlar va qirralarning koʻplab deformatsiyalari kuzatiladi, ularning paydo boʻlishining asosiy sababi maydonning strukturasi, tektonik tuzilishi va texnogen omillar sababi bilan bogʻliq. Xususan, 1979 yildan 2000 yilgacha Muruntov karyerida yillar davomida notekis taqsimlangan 36 ta boʻshashish deformatsiyalari qayd etilgan [9, 59, 100, 102, 117]:
1979-1983 yillar — 4 ta deformatsiya;
1984 yil — 8 ta deformatsiya;
1985-1988 yillar — 6 deformatsiya;
1989-1995 yillar — 9 ta deformatsiya;
1996-1997 yillar — 5 ta deformatsiya;
1998-2000 yillar — 4 ta deformatsiya.
Yuqorida keltirilgan maʼlumotlar Muruntov ochiq karyerida marksheyderlik xizmati va zilzilalar katalogi asosida olingan [59, 103, 104]. Bu konchilik va texnik omillar taʼsirining kuchayishi — portlash paytida seysmik taʼsir va ochiq kon chuqurligining oshishi oqibatlari boʻlishi mumkin [9, 13, 59, 63, 100].
Darhaqiqat, har yili karyerning yon tomonlarida tabiiy zilzilalardan tashqari, umumiy quvvati m (g) = 5.2 boʻlgan 15000 tonna boʻlgan umumiy portlovchi moddalarning karyerda portlatilishi bilan bogʻliq zilzilalar taʼsir koʻrsatdi. Deformatsiyalar deyarli hamma tomonlarda va toʻkilmalarda sodir boʻlgan, +565 m ¸ +225 i oraligʻida bortda deformatsiyalar qayd etilgan [59, 100].
Karyer devorlarining deformatsiyalanishining asosiy sabablari toshlarning siljish qarshiligi past boʻlgan ishqalanish gillari bilan toʻldirilgan noqulay yoʻnaltirilgan tektonik yoriqlar, shuningdek, toshlarning intensiv sinishi hisoblanadi.
Asosiy yoriqlar dislokatsiyasi joyida ikkita guruhga ajratiladi (1.1.2 va 1.1.3-rasmlar): birinchi Janubiy yoriq taʼsir zonasida (7 deformatsiya) va ikkinchi shimoli-sharqiy yoriqning taʼsir zonasida (13 deformatsiya) [20, 59, 100, 102].
Ochiq konning rivojlanishining IV bosqichi deyarli oʻzgarmagan kontur bilan chuqurlikning 600 metrdan oshishini nazarda tutadi. Bu esa chekka massivdagi stresslarni qayta taqsimlanishiga va shunga mos ravishda qoʻshimcha gorizontal va vertikal deformatsiyalarga olib keladi.
Karyer devorlari va uning qatlamlar supalarining barqarorligini taʼminlash, ochiq konlar elementlarining deformatsiyalanishini oʻz vaqtida oldini olish masalalarini hal qilish, chuqur yon bagʻirlari va butun toshga yaqin massa holatini doimiy nazorat qilmasdan mumkin emas.
1.1.3-rasmda Janubiy-Tomditov ruda zonasining Muruntov uchastkasining tektonik tuzilishi koʻrsatilgan[20, 100].