O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar

Nutqning kommunikativ (aloqaviy) sifatlari. Nutqning to‘g‘riligi. 
Nutqning madaniyligini ta’min etadigan tо‘g‘rilik, aniqlik, mantiqiylik, ifodalilik, 
boylik, soflik, jо‘yalilik kabi bir qator kommunikativ sifatlar mavjud. Ana shu 
kommunikativ sifatlarning barchasini о‘zida mujassamlashtirgan nutq madaniy 
hisoblanadi. Har qanday nutqning asosiy maqsadi muayyan axborotni tinglovchiga 
yetkazish, shu yо‘l bilan unga ta’sir qilishdan iborat bо‘lib, mazkur sifatlarning jami 
nutqning ta’sirchanligini yuzaga keltiradi. 
Nutqning tо‘g‘riligi. Nutqiy madaniyatning muhim belgilaridan biri fikrni tо‘g‘ri, 
mazmunli bayon qilishdir. Adabiy tilning fonetik-orfoepik, leksik-semantik va 
grammatik meyorlari talablariga mos keladigan nutq tо‘g‘ri nutqdir. Nutqning 
talaffuz madaniyati til materiallarini tо‘g‘ri, ifodali talaffuz qilish bilan bog‘liqdir. 
Bunga sо‘z va iboralarning tо‘g‘ri diksiyasi, sо‘z va mantiqiy urg‘u, intonatsiya va 
pauzaga e’tibor qilish orqali erishiladi. Masalan: qatlama, hozir kabilar. Nutqda 
mantiqiy urg‘udan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Masalan: Semiz papkali 
kishi keldi, Onasiz bola о‘ynamas kabi gaplarning ma’nosi urg‘uning qaysi gap 
bо‘lagiga tushishiga kо‘ra turli ma’nolarni anglatishi mumkin. 
Madaniy nutqda sо‘zlarning tо‘g‘ri talaffuz qilinishi eng muhim shartlardan biridir. 
Ayrim sо‘zlarni eskirgan shaklda talaffuz qilish (ishkop, parishta), talaffuzi bir-
biriga yaqin sо‘zlarning farqiga bormay (tip-tif), e’tiborsizlik natijasida x tovushi 
о‘rnida h ni (shoh-shox), u tovushi о‘rnida о‘ (ulkan-о‘lkan) ni, ruscha 
о‘zlashmalardagi о‘ tovushi о‘rnida o (kollej) ni talaffuz qilish g‘ayri meyoriydir. 
Intonatsiya tufayli sо‘zlarning ma’no ifodalash imkoniyatlari kengayadi.Odatda, 
intonatsiya nutq sо‘zlanib turgan vaziyatda yuzaga keladi va u nutqiy talabga kо‘ra 
har xil kо‘rinishda bо‘ladi. Masalan: keling sо‘zi ohangiga kо‘ra samimiyat, 
norozilik, masxaralash kabi qator ma’nolarni ifodalashi mumkin. Bahor sо‘zi gap 
intonatsiyasi bilan aytilmasa sо‘zligicha turaveradi, ammo tegishli intonatsion 
modelga muvofiq aytilsa darak, sо‘roq undov gaplarga aylanadi. Tо‘g‘ri nutq 
tuzish uchun fikrni har tomonlama mazmunli, ifodali qiluvchi sо‘z va sо‘z 
variantlarini topa bilish, ularni о‘z о‘rnida ishlata olish muhimdir. Sо‘zning lug‘aviy 
ma’nosini tushunmaslik uni xato qо‘llashga olib keladi. Masalan: G‘ofir 
Solihboyning qiroli edi.
Sinonimlar nutqni ta’sirchan qilish bilan birga, turli 
qaytariqlarning oldini olib, uni ravon qiladi. Nutqda sinonimlardan ularning ma’no 
va uslubiy nozikliklarini tо‘la anglagan holda foydalanish lozim aks holda nutqiy 
g‘alizlik vujudga keladi. Masalan: ozg‘in, oriq. 
Tо‘g‘ri nutqqa qо‘yiladigan talablardan biri uning grammatik jihatdan tо‘g‘ri 
shakllanishidir. Jumladan, qaratqich kelishigining belgili va belgisiz qо‘llash 
muammolar bor. Gapning ma’nosi, mazmuniga putur yetmasa, qaratqich kelishigi 

---

tushirib qoldiriladi. Ba’zi hollarda qaratqich kelishigi qо‘shimchasining tushirib 
qoldirilishi axborotni xiralashtiradi, fikrni chalg‘itadi: Askar otasi deb yozganda, 
matnni о‘qib chiqmasdan turib, gap kim haqida boryotganligini bilib bо‘lmaydi: 
gap askarning otasi haqidami, yoki askar birovning otasimi? Unda fakultetlarning 
ma’naviyat va ma’rifat masalalari bо‘yicha dekan о‘rinbosarlari qatnashdi. - 
Fakultet dekanining ma’naviyat va ma’rifat masalalari bо‘yicha о‘rinbosarlari 
qatnashdi. 
Nutqning aniqligi. Qadimgi yunon donishmandi Aristotel о‘zining “Ritorika” 
kitobida nutqning asosiy fazilati uning aniqligida ekanligini aytib, “agar nutq aniq 
bо‘lmasa, u о‘z maqsadiga erisha olmaydi” deb ta’kidlaydi. Nutqning aniqligi –bu 
aytilayotgan sо‘z yoki iboraning о‘zi ifodalayotgan voqelikka mos va muvofiq 
kelishidir. Shuning uchun sо‘zlovchi kim yoki nima haqida gapirayotganini har 
tomonlama chuqur tushungan bо‘lishi kerak, aks holda nutq aniq bо‘lmaydi. Fikriy 
noaniqliklar quyidagi hollarda uchraydi: 
1.Sо‘z ma’nosiga yetarli e’tibor bermaslik natijasida: Tarbiyachi bolalarga 
tushunarli bо‘lishi uchun kitobni olib, xontaxta tortmasiga qо‘yadi. (xontaxtaning 
tortmasi bо‘lmaydi). 
2. Paronimlar ma’nosini bilmaslik natijasida: Sutxо‘rninig о‘limi asarini о‘qidi. 
3. Mantiqiy jihatdan voqelikka zid bо‘lgan tushuncha ifodalovchi sо‘zlarni yonma-
yon ishlatish natijasida: Korxonaga yangi zamonaviy texnologiya о‘rnatildi (ishlab 
chiqarish jarayonlari va usullari haqidagi bilimlarning jami, shuning uchun moddiy 
bо‘lmagan narsa о‘rnatilmaydi, balki joriy etiladi yoki texnika sо‘zi bilan 
almashtirish kerak). 
4. Nutqda sо‘zni о‘z о‘rniga qо‘yib gap tuzolmaslik, gap tartibining buzilishi 
natijasida: Yaqindagina nashriyotdan chiqqan adibimizning yangi asarlar tо‘plami 
keng jamoatchilikka manzur bо‘ldi. 
5. Sо‘zning noо‘rin tanlanishi natijasida: Rejissyor bir qator umidli sahna ustalarini 
kashf etdi. 
6. Bir sinonimik qatorni tashkil qilgan sо‘zlarning barchasi ham boshqa sо‘zlar 
bilan sintagmatik munosabat tashkil qilolmaydi. Puxta, pishiq, mustahkam 
sinonimlari bino sо‘zi bilan sintagmatik munosabat tashkil qiladi, yigit sо‘zi esa 
pishiq va chidamli sо‘zlari bilan sintagmatik aloqaga kirishadi. 

---

3-TOPSHIRIQ