O`zbekiston respublikasi oliy ta`lim, fan va

3.2.4-rasm. Ko‘p yillik ambroziya- Ambrosia psilostachya DC.: 1- otalik gulining savatchasi; 2- onalik guli maysa; 3- mevaning tabiiy kattaligi; 4- meva; 5- ildiz tizimining bir qismi; 6- o‘simlikning yuqori qismi; 7- barg.

Temir tikanli (kam gulli) senxrus-Cenchrus pauciflorus Benth . Poaceae oilasiga mansub bir yillik begona o‘t (24-rasm). Poyasi silliq, uzunligi 30-100 sm, usti tuklar bilan qoplangan. Barglari ingichka, 5- 10 sm uzunlikda. Gullari shingil to‘pgullar bo‘lib, novdaning uchida xosil bo‘ladi. Urug‘i dumaloq don, kattaligi 2- 3mm. Bitta o‘simlikda 1000 tagacha urug‘ xosil qiladi. Bu begona o‘tning kelib chiqish markazi Shimoliy Amerika hisoblansada, u Osiyo, Yevropa, Markaziy, Janubiy Amerikada, Avstraliya va Rossiyada uchraydi. Urug‘lari shamol va urug‘lik materiallari, suv vositasida tarqaladi. Barcha ekinzorlarni ifloslantirib katta zarar keltiradi. Tikanakli mevalari chorva mollarining junini ifloslantiradi, terisini zararlaydi va og‘iz bo‘shlig‘ini yallig‘lantiradi. Begona o‘tga qarshi o‘tkaziladigan karantin tadbirlar qatoriga ikki yil davomida bug‘doyni ular tarqalgan dalalarga ekmaslik, bir yil davomida dalani shudgor qilib qoldirish, ekinzorlarni gerbitsidlar bilan ishlov berish.

3.2.5-rasm. Temir tikanli (kam gulli) senxrus-Cenchrus pauciflorus Benth..: 1- o‘simlikning umumiy ko‘rinishi; 2- boshoq; 3- urug‘i; 4-o‘simlik urug‘ining tabiiy kattalaigi; 5-o‘simlik poyasining yuqori qismi.

3. 
   Karantin begona o‘tlar vakillarini bioekologiyasi
   

Sudraluvchi kakraning poyasi shoxlangan bo‘lib, o‘simlikning balandligi 20 sm dan 40 sm gacha tik o‘sadi. Ildizi o‘q ildizli, yaxshi rivojlangan (1-rasm). Barglari o‘troq, yaxshi ifodalangan, patsimon tomirlangan, qisqa tuk bilan qoplangan, 5-10 sm uzunlikda. Gullari ikki jinsli, 5 a’zoli, qizil rangdagi boshoqsimon to‘pgullar savatchasimon to‘pgullarda joylashib, novdaning uchida hosil bo‘ladi. Urug‘i teskari tuxumsimon, uchlari ponasimon qisqarib boradigan, yapoloq, silliq, sohta mevaning ichida hosil bo‘ladi. O‘simlikning gullashi va meva hosil qilishi may, iyun oylaridan boshlanib, urug‘i iyul oylarida pishib yetiladi. Sudraluvchi kakra-ko‘p yillik o‘simlik. Sudraluvchi kakra 30-80 ming dona urug‘ hosil qiladi. U urug‘idan, ildiz bachqilaridan va ildizpoyalaridan ko‘payadi. Aksariyat ko‘p yillik o‘simliklar singari urug‘idan ko‘payish kakra uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Kakra urug‘larining unuvchanligi 3-4 yil mobaynida saqlanadi. Ularni unishi uchun tuproqning yuqori namligi va harorati talab etiladi. Sug‘orilmaydigan maydonlarda tuproqning yuqorigi qatlamida bunday sharoit kam
yuzaga keladi, shu bois uning unuvchanligi bu yerda past bo‘ladi. Urug‘larning eng jadal unishi haydalma qatlamda kuzatiladi, ammo ularning ko‘pchiligi tuproq yuzasiga chiqa olmay nobud bo‘ladi. Sudraluvchi kakra o‘simligi urug‘idan unib chiqqandan so‘ng dastlapki oy sekin o‘sib rivojlanadi: 2,3,5-oylarda atiga 5-7 bargdan iborat poya shaqillanadi. Sudraluvchi kakraning rivojlanishi uning ildizi va ildiz poyalaridan o‘suvchi novdalar katta aham iyatga ega bo‘lib, ularni yo‘qotish katta qiyinchilik tug‘diradi. Ularning zahirasi tuproqda juda ham ko‘pdir. Sudraluvchi kakra tuproqning 65 sm lik qatlamida 1ga maydondagi barcha ildiz va ildizpoyalarning uzunligi qariyb 25 km ga yetadi (shu jumladan ildizi 80% ildizpoyasi 20%). Sudraluvchi kakraning ildizlarida uglevodlarning ko‘plab zaxirasi to‘planadi, shu bois ular novda hosil qiluvchanlik energiyasining kattaligi bilan ajralib turadi va ko‘p karra kesilganda ham ko‘karish xususiyatiga egadir. O‘q ildizidan tarqaluvchi yon ildizlari dastlab gorizontal cho‘ziladi, so‘ngra asta- sekin tuproq yuzasiga qarab o‘sadi, ammo tuproq yuzasiga chiqmay, keskin pastga buriladi va vertikal ikkinchi tartib ildizlarini xosil qiladi. So‘ngisi, o‘z navbatida, gorizontal va vertikal uchinchi tartib ildizlarini shaqillantiradi va hokazo.
Erman bargli ambroziya avgust- oktabr oylarida gullaydi. Mazkur karantin o‘simlik kech kuzgacha usadi. Bitta o‘simlikda urtacha kariyb 1-25 ming donagacha urug‘ xosil bo‘ladi. Kuchli rivojlangan tuplari xatgo 100 ming donagacha urug‘ berishi mumkin. Yangi yigib olingan urug‘lari deyarli unmaydi (ularda biologik tinim davri 5-6 oyni tashqil etadi, ikqilamchi tinim davri kariyb 40 yilgacha davom etishi mumkin). Maysalari tuproqning 8 sm gacha chukurligida joylashgan urug‘lardan unib chikadi, shu urivda ta’kidlash joizki, urug‘larning asosiy katta kismi tuproqning ushbu qatlamida (1-4 sm) joylashadi. O‘simlikning o‘suv davri 150-170 kun davom etadi. Dastlab ambroziya sekin usadi: baxorda maysalar paydo bo‘lgandan gunchalash fazasigacha 100-120 kun utadi, gunchalashdan mevalarining pishishigacha esa 50-60 kun talab etiladi. Tarkalish usuli. Erman bargli ambroziya fakat urug‘i bilan tarkaladi (don zaxiralari, urug‘lik donlar, don koldiklari, shuningdek transport vositalariga yopishib kolgan tuproq vositasida). Uning urug‘lari suzuvchan bo‘lib, sugorish, okava va yomgir suvlari
bilan oson tarkaladi. Ekologiyasi. Erman bargli ambroziya kiska kun usimligi xisoblanadi, issiksevar va nisbatan kurgokchilikka chidamli. Ushbu karantin o‘simlik yoruglikni xush kuradi, shu bois erta baxordan boshlab kuchli usa boshlovchi kuyuq ko‘p yillik utlar va kuzgi galladoshlar ushbu davrda juda sekin rivojlanayotgan ambroziyani usishda orkada koldirib ketadi, uni sikib kuyadi va nobud bo‘lishiga olib keladi. Shu bois ko‘p yillik utlar va kuzgi galladoshlar ambroznyaning tabiiy populyatsiyalarini kamaytirib turishda katta aham iyatga ega xisoblanadi. Erman bargli ambroziya uchun eng kulay sharoit xaydalma ekinlar yerlarida kuzatiladi. U yuqori xayotchanligi bilan ajralib turadi, ya’ni besh marta urib tashlanganda ham kukarib chikaveradi. Yangi pishgan urug‘lari yuqorida ham ta’kidlab uttanimizdek, shu yilning o‘zida juda kam mivdorda unib chikadi, asosiy kismi tinim davriga ketadi. Maysalari muxit harorati +6+8°S dan past bo‘lmagan sharoitlardagina unib chikadi. Zarari. Xujalik zarari. Erman bargli ambroziya karantin begona ut xisoblanadi. U deyarli barcha dala ekinlarini iflos- lantiradi, ayniksa sabzavot va xaydalma ekinlar orasida kuchli tarkaladi. Ambroziya tuproqdagi ozuka moddalarni uzlapggirishda madaniy ekinlarga nisbatan kuchli rakobat qiladi va xar kanday tuproqni yuqori darajada kuchsizla- nishiga olib keladi. Olimlarning tadkik qilishicha, bir tonna kuruk modda xosil bo‘lishi uchun erman bargli ambroziya tuproqdan 15,5 kg azot, 1,5 kg fosfor va kariyb 950 t suvni uzlashtiradi. Ambroziya bilan ifloslangan dalalarda dexkonchilik ishlarining sifati pasayadi (ayniksa tuproqka asosiy ishlov berish va xosilni yigib olish davrida). Bunday dalalarda yetishtirilgan bugdoyning oksil tarkibi 0,5% ga, shisha- simonligi esa 1% ga pasayadi. Inson uchun zarari. Chukur agronomik zararidan tashkari, erman bargli ambroziya insonlarning salomatligi uchun kuchli xavf tugdiradi. Uning changlari “pollinoz” deb ataluvchi (inglizcha roNep so‘zidan olingan bo‘lib “chang” ma’nosini anglatadi) ko‘pgina allergik kasalliklarni keltirib chikara- di. Ushbu kasalliklar xashak bezgagi, chang allergiyasi, xashak astmasi deb ham yuritiladi. Ambroznyaning kasaplik kuzgatish xususiyati birinchi bor kariyb 100 yil mukadsam AKЩda isbotlangan. Ushbu mamlakatda yiliga 7-12 mln. dan ortik insonlar ambroziyali poli- noz kasalligiga chalinadi. MDX,

davlatlarida ham tibbiyot olimlarining utkazgan kuzatuvlari shuni kursatdiki, xar 1000 ta axolining 20-100 tasida ushbu kasallik kayd etilgan. Tibbiyot olimlarining

b
aniklashicha, xavoning xar 1 sm³ xajmida erman bargli am
20 ta chang donachasidan kam bo‘lmaganda insonlar
roznyaning changlari kasallana boshlaydi.

a
Ta’kidlash joizki, gull sh mavsumida xar 0,1 m2 maydondagi populyatsiyalardan
8 mlrd. dan ortik chang donachalari ajralib chikadi. AKShda yiliga ushbu karantin tur tomonidan 1 mln. t gacha changdon yetilib chikadi, uning bir grammida esa 90 mln. donagacha chang donachalari mavjud bo‘ladi. Kasallikning eng yakkol kurinishi kuz va burun shillik pardasining allergik shamollashi xisoblanadi.

u
Bemorning burni kichishadi va tez-tez aksirib turadi. Ushb boshlangich belgilar
yanada ogir k$finishlarni keltirib chikarishi mumkin (haroratning kutarilishi, rinit, konyunktivit, bronxial astma). Erman bargli ambroziya usimligining tarkibida 0,07
dan 0,15% gacha (xom massasiga nisbatan) achchik moddalar bo‘lib, uni
koramollar iste’mol qilganda sutning xidi va ta’mi bo‘ziladi. Bundan tashkari

x
ambroziya aralashgan ashaklarni chorva mollari yaxshi yemaydi.