O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

A.R. 
Luriya
tomonidan ko’p yillar davomida o’rganilgan va shunga ko’ra eydetik 
xotiraning individual tipologik xususiyatlari chuqur ta'riflab berilgan. Eydetik 
obrazlar harakatlanish xususiyatiga ega bo’lib, sub'ektlarning oldiga qo’yilgan 
vazifa va uning tasavvurlari ta'siri ostida o’zgartirish mumkin.
Aka-uka Yenishlar
tomonidan o’tkazilgan oddiy tajribada eydetik xotiraga 
ega bo’lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzoqroqda joylashgan ilmoq 
tasvirlangan rasm ko’rsatilgan. Rasm o’rtasidan bo’lib, qo’yilgandan keyin 
tekshiruvchida olmani olib qo’yish istagi kuchayib borayotgani so’ralgan. 
Muayyan yo’l-yo’riq berilgandan keyin tekshiruvchi mana bunday holatni tasvirlab 
beradi: ilmoq olmaga yaqinlashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon 
tortadi. Xullas, eydetik obrazlar harakatchan bo’lib, sub'ektning ruhiy ko’rsatmasi 
ostida sifat va miqdor o’zgarishiga yuz tutadi. Ilmiy tekshirishlarning 
ko’rsatishicha, eydetik obrazlar bolalik va o’spirinlik davrlarida muayyan muddat 
xukm suradi va vaqtning o’tishi bilan asta-sekin so’na boradi. 
Psixofarmokologik tadqiqotlarining ko’rsatishicha, eydetik obrazlarni 
kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek uning kuchsizlantiruvchi kalsiy ionlari 
moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlardan olingan miqdoriy materiallar eydetik 
obraz paydo bo’lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi. 
Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va 
ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul 
to’g’risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko’rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari 
sub'ektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin 
qilinganda tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin 
eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki, tasavvur obrazlari 
unga qaraganda ancha boy bo’lib, o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. 
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq tasavvur obrazlarining 
polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur obrazlari ko’rish, 
eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, 
meva to’g’risidagi tasavvur obrazi uning tashqi ko’rinishi, mazasi, oqirligi, vaznini 
o’zaro birlashtirib aks etadi. 
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan iboratki, u 
narsa va hodisa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni o’z tarkibiga 
kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlari ajratilib, ma'lum kategoriyaga 
birlashtiriladi. Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan 

---

176 
bir so’z yoki tushuncha bilan aytadi, nomlaydi, xususiyatlarni ajratib ko’rsatadi, 
aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi.
Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsalarning 
izini sust ravishda saqlab balki, bir qator tasavvur bilan boyitadi, narsa mazmuni va 
mohiyatini tahlil qilib, u haqida o’z bilimlari, tushunchalari kabilarni tajriba bilan 
bog’lovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga oshiradi. Bularning barchasi 
irodaviy sifatlar, aqliy zo’riqish, asabiy taranglashuv natijasida ruyobga 
chiqishidan dalolat beradi.Tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyati 
mahsuli bo’lib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab psixologik 
hodisadir.
Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo’lib uning aqliy jarayon 
bilan yaqinligi inson bilish faoliyatini muhim tarkibiy qismidan iborat ekanligidan 
dalolat beradi.