O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

D.I.Mendeleevning
hikoya 
qilishicha, u elementlar davri tizimi jadvalini tuzish vaqtida uch kecha-yu, uch 
kunduz betinim mehnat qilgan, ammo bu vazifani nihoyasiga yetkaza olmagan. 
Undan so’ng charchagan olim ish stoli ustida uyquga ketgan va tushida bu 
elementlar tartibli joylashtirilgan jadvalni ko’rgan. Shunda D.I.Mendeleev 
uyqudan, uyg’onib, bir parcha qog’;ozga tushida ayon bo’lgan jadvalni ko’chirib 
qo’ygan. 
Ko’pincha psixolog va fiziologlarning ta'kidlashlaricha, muammoning 
bunday oson ravishda echimini hech kutilmaganda yuqoridagi kabi beixtiyor hal 
qilinishi shu kashfiyotlar olam yuzini ko’rganicha bo’lgan davr ichida oylab, yillab 

---

206 
qilingan mehnatning yakuni, ya'ni tugallanmay qolgan tafakkur jarayonlarining 
nihoyasiga yetishidir deb baholamoqda. 
Yirik fiziolog hamda psixolog 
V.M.Bexterevning
izoqlashicha, bunday 
kutilmagan jarayonlarning ro’y berishiga asosiy sabab bu o’rganilayotgan masala 
to’g’risida uxlashdan oldin zo’r berib bosh qotirish, o’ylash (fikr yuritish) va butun 
zehni shuning bilan birga diqqat-e'tiborining tortilishi, kashf qilinishi zarur 
masalaga to’la-to’kis yo’nalishidan iborat maqsadga muvofiqlashtirilgan murakkab 
barqaror psixik holati hukm surishidir. 
Fikr yuritilishi lozim bo’lgan narsa-hodisalarni idrok yoki tasavvur qilish 
mumkin bo’lsa, bunday tafakkur konkret tafakkur deb ataladi. U o’z navbatida 
yaqqol-predmetli va yaqqol-obrazli tafakkur turlariga ajratiladi. Agar fikr yuritish 
ob'ekti bevosita idrok qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-predmetli tafakkur deyiladi. 
Fikr yuritilayotgan narsa va hodisalar faqat tasavvur qilinsa, bunday tafakkur 
yaqqol-obrazli tafakkur
deb ataladi.
Abstrakt tafakkur
narsalarning mohiyatini aks ettiruvchi va so’zlarda 
ifodalovchi tushunchalarga tayanib fikr yuritishdir. Algebra, trigonometriya, fizika, 
chizma geometriya, oily matematika masalalarini yechish mahalida fikr yuritish, 
mulohaza bildirish, abstrakt tafakkurga xos misollardir. 
Abstrakt tafakkur konkret tafakkurdan g’oyat keng ma'no anglanishi bilan 
qator narsa va hodisalar to’g’risida, abstrakt tafakkur yordamida mulohaza borliq 
to’g’risida cheksizlik, sifat, miqdor, tenglik to’g’risida, go’zallik yuzasidan 
mavhum abstrakt mulohaza yuritish mumkinligi bilan farq qiladi.
Hodisalarni izohlashga, faraz qilishga qaratilgan tafakkur