Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

Nanokimyo.
Kimyo fani necha yuz yillardan beri rivojlanib kelayotgan fan 
boʻlib, u moddalarning tarkibi, tuzilishi, xossalari va ularning oʻzaro ta‘siri 
(reaksiyasi) natijasida boshqa moddalarga aylanish qonuniyatlarini oʻrganadi. 
Odatda kimyo moddaning makroskopik miqdorlari bilan ish koʻradi, ularda 
trillionlab atom va molekulalar boʻladi, koʻpincha biz moddalarning atom va 
molekulalardan tuzilganligini unutib ish koʻrganimizni sezmay qolamiz. Lekin, 

---

24 
XX asr oxiriga kelib, 
tunnel mikroskopi
kashf etildi, moddani juda kichik 
zarrachalar, hattoki molekulalar darajasida oʻrganish imkoni tugʻildi. Yuqorida 
aytganimizdek, kattaligi nanometrlar bilan oʻlchanganda, moddaning xususiyati 
uning ichidagi atomlar soniga bogʻliq ekanligi aniqlandi.
Ana shu holatga XIX asrda birinchi boʻlib ingliz olimi Maykl Faradey oʻz 
diqqatini qaratdi. U juda kichik tilla zarrachalaridan tashkil topgan kolloid 
suspenziyasini oldi. Lekin, oddiy tilla sariq koʻrinsa ham, suspenziya binafsha 
rangda edi. Demak, tillaning qaytarish xossalari uning kattaligi kamayganda 
oʻzgarar ekan. 
Nanozarrachalarni sintez qilish boʻyicha bajarilgan tajribalar nanokimyoga 
boʻlgan qiziqishni yanada kuchaytirib yubordi. Bunday nanozarrachalarning yangi 
xossalari ochildi, ya‘ni ularda kimyoviy faollik kuchaygan boʻlib, buning 
natijasida 
ular 
bilan 
yuz 
beradigan 
reaksiyalar 
faollashar 
ekan. 
Nanozarrachalarning bunday xossasi yangi effektiv katalizatorlarni yaratishga olib 
keldi. 
Oʻlchamlari 10 nm dan katta boʻlmagan metall zarrachalarning (odatda, 
bunday zarrachalarni 
klasterlar
deb atalar edi) kimyoviy faolligi (aktivligi) katta 
boʻladi va ular boshqa jismlar bilan deyarli hech qanday energiya sarflamasdan 
reaksiyaga kirisha oladi. Kerakli ortiqcha energiyani zarrachaga uning yuzasi 
beradi. Ma‘lumki, klasterlarda tashqi yuzadagi atomlar soni, birinchidan, 
hajmdagiga qaraganda katta boʻladi, ikkinchidan bu atomlarning kimyoviy 
bogʻlarining bir qismi kompensatsiya qilinmagan boʻladi (7-rasm).