O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand viloyati kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi samarqand viloyati maktabgacha ta’lim boshqarmasi bulung`ur pedagogika kolleji

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND VILOYATI KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY BOSHQARMASI
SAMARQAND VILOYATI MAKTABGACHA TA’LIM BOSHQARMASI
BULUNG`UR PEDAGOGIKA KOLLEJI

______-guruh talabasi
Saidova Matlubaning


______________________________________
fanidan
Psixologiya fanining vazifalari tarmoklari. Bolalar psixologiyasining umumiy masalalari



Tekshirdi: _______________________

Bulung’ur-2022
Psixologiya fanining vazifalari tarmoklari. Bolalar psixologiyasining umumiy masalalari
Reja:

1. 
   Bolalar psixologiyasi fanining predmeti, vazifalari.
   
2. 
   Bolalar psixologiyasi fanining boshka fanlar bilan alokasi.
   
3. 
   Bolalar psixologiyasi fanining ilmiy tekshirish metodlari.
   

Ijtimoiy xayotimizdagi uzgarishlar mustakillik, respublikamizdagi demokratiyaning tantanasi, xukukiy davlat tuzimiga intilish psixologiyaning konuniyatlari va ilmiy materiallarini urganish xamda ulardan turmushda foydalanishni talab kiladi. Psixologiya fani tarmoklaridan biri – bolalar psixologiyasidir.
Bolalar psixologiyasida bolaning tugilgan paytidan boshlab, to maktab yoshiga etgunga kadar psixik jixatdan tarakkiy etishi konuniyatlarini va shaxsiy psixologik xususiyatlarning tarkib topishini urganadigan fandir. Bola inson sifatida tashki jixatdan katta yoshli odamlarga uxshasa xam, uzining psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarning mazmuni jixatdan katta yoshli odamlardan keskin fark kiladi.
Xozirgi kunda bolalar psixologiyasining oldida bir kancha muxim vazifalar turadi.
Ular kuyidagilar:

1. 
   Turli yoshdagi bolalarning rivojlanishiga xos bulgan konuniyatlarni urganish.
   
2. 
   Bola psixologik tarakkiyotiga faol ta’sir kiluvchi omillarni urganish.
   
3. 
   Turli yoshdagi bolalarning psixologik rivojlanish konuniyatlarini urganish.
   
4. 
   Boladagi shaxsiga xos bulgan psixologik xususiyatlarni urganish.
   
5. 
   Bolani maktab ta’limiga tayyorlash.
   
6. 
   Maktabda muvaffakiyatli ukishi uchun bolaning akliy jarayonlarini faollashtirish.
   
7. 
   Ta’lim jarayonida bolaning mustakil, ijtimoiy faol tafakkurini shakllantirish.
   
8. 
   Ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning maxsus kobiliyatlarini shakllantirish.
   
9. 
   Ta’lim-tarbiya ishlarining psixologik mazmunini ochib berish.
   

Bolalar psixologiyasi predmetining muxim tomonlaridan biri – turli yoshdagi bolalarda sezgi, idrok, dikkat, xotira, nutk, tafakkur, xissiyot, xayol va iroda kabi psixik jarayonlarining namoyon bulishi, tarakkiy etishi xamda takomillashuvining konuniyatlarini urganishdan iboratdir. Bolalar psixologiyasi bola shaxsiy psixologik xususiyatlarini kanday tarkib toptirishni chukur analiz kiladi. Bunda bolalar psixologiyasining bolalar shaxsini tarkib topishiga faol ta’sir kiluvchi omillar kiziktiradi.
Ma’lumki, bola shaxsi va uning psixologik xususiyatlari kandaydir tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan konkret omilning konuniy ta’sir etishda tarkib toptiradi. Ana shu muxim konuniy tarzda ta’sir kiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar psixologiyasi shugullanadi. Bolalar psixologiyasi bolalar shaxsi va shaxsiy psixologik konuniyatlarning tarkib topishi kabi muxim ilmiy malakalarni urganib, mamlakatimizda yangi tipdagi odamlarni tarbiyalab etishtirish konuniyatlarini ochib beradi.
Bolalar psixologiyasi uzining murakkab predmetini urganishda falsafaga tayanadi. Ma’lumki, tabiat va jamiyatdagi narsa xamda xodisalar tarakkiyotining eng umumiy konuniyatlarini urganadi, xamda inson ongining ijtimoiy xayotga boglikligini isbotlab beradi.
Tabiat va jamiyat tarakkiyotining umumiy konuniyatlaridan xabardor bulish bolalar psixologiyasiga bolalar psixik tarakkiyotini urganishda va «tabiiy zot» bulib tugilgan bolaning inson ijtimoiy tajribasini egallab, shaxs bulib etishini urganish tugri yul topishga yordam beradi.
Bolalarda psixik jixatdan tarakkiy etish muammosini urganish falsafa uchun xam kata axamiyatga ega. Ma’lumki, bilish nazariyasi va dialektika konuniyatlarining tarkib topishida lozim bulgan bilim soxalarini sanab kursatar ekan, psixologiyaning uch soxasini «bolalarning akliy rivojlanish tarixi, xayvonlarning akliy rivojlanish tarixi, til tarixi, psixologiya, sezgi organlari fiziologisi»ni kursatgan. Demak bolalar psixologiyasi bolalar psixikasining tarakkiy etishi tarixi va konuniyatlarini urganib filosofiyaning yanada rivojlanishiga yordam beradi.
Bolalar psixologiyasi uz predmetini urganishda umumiy psixologiyaning inson psixikasi xakida kulga kiritilgan yutuklariga asoslanadi. Masalan, umumiy psixologiyaning psixik jarayonlar, psixologik xolatlar, inson shaxsi va uning faoliyati xakidagi ta’limotlardan tugridan-tugri foydalanadi. Uz navbatida, umumiy psixik xolat xam bolalar psixologiyasining yutuklariga asoslanadi.
Bolalar psixologiyasi anatomiya va fiziologiya fanlari tomonidan kulga kiritilgan yutuklardan xam keng foydalanadi. Bunda bolalar psixologiyasi, xususan bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining ma’lumotlaridan foydalanadi. Bolalar nerv sistemasining normal tarakkiyoti va normal ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muxim shartlaridandir. SHuning uchun psixolog mutaxassislar bola nerv sistemasining tarakkiyoti masalalari bilan bevosita tanish bulishlari lozim.
Bolalar psixologiyasi pedagogika fani bilan xam yakindan alokadadir. Pedagogika fani yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni xar tomonlama garmonik tarzda rivojlantirish xakidagi fandir. Bolalar psixologiyasi ta’lim-tarbiyaning maksadi, yul-yuriklari va vazifalariga doir fikrlarni pedagogika fanidan oladi, xamda unga yakindan yordam beradi.
Bolaning akliy tarakkiyoti konunlaridan xabardor bulish turli yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini tugri tashkil kilish imkoniyatini beradi.
Bolalar psixologiyasi bolalar gigienasi, bolalardagi kasalliklarni urganuvchi pediatriya va bolalar texnologiyasi bilan xam boglikdir. Bu fan bolalar psixologiyasi namoyondalariga bolalar psixik tarakkiyotining normal borayotganini chukurrok bilish va normal tarakkiyotda burilish sabablarini aniklash imkonini beradi. Bolalar psixologiyasi esa, uz navbatida, bolalarning normal psixik tarakkiyotini aniklab berish bilan birga vrachlarning bola psixologiyasini yanada yaxshirok tushunib olishlariga yordam beradi.
Bolalar psixologiyasi bola shaxsi va shaxsiy psixologik xususiyatlarning tarkib topishini urganishda (bir kator) bolalar adabiyotidan, xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalandi. SHunday kilib, bolalar psixologiyasi bolalarning murakkab psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarini urganishda bir kator fanlarning kulga kiritgan yutuklaridan foydalanadi va ularga yordam beradi.
Ma’lumki, xar bir fanning uz predmeti va vazifalari, uni urganish xamda tekshirishga karatilgan bir kator metodlari buladi. Metod lotincha- suzdan olingan bulib, konkret masalalarni xal kilishga karatilgan vokelikni amaliy yoki nazariy bilish usullari xamda amallarining majmuidir. Agar xar bir aloxida fanga nisbatan oladigan bulsak, u paytda metod ayni shu fanning predmetini tekshirish, urganish va tushuntirish usullarining yigindisidir.
Bolalar psixologiyasi umumiy psixologiyaning deyarli xama metodlaridan foydalanadi. Umumiy psixologiyaning metodlari – kuzatish, eksperiment, suxbat, faoliyat maxsulotlarini urganish kundalik va biografik materiallarni urganish, sotsiometrik, test va shu kabi metodlardir.
Bolalarning butun akliy, ya’ni psixik tarakkiyotlari ularning turli-tuman faoliyatlarida sodir buladi. Ana shuning uchun bolalar psixologiyasi yukoridagi metodlarni bolalarning asosiy faoliyatlariga moslashtirib kullaydi.
Kuzatish metodi. Bolalar psixologiyasida sub’ektiv kuzatish metodidan deyarli foydalanilmaydi. Bolalar psixologiyasining asosiy metodlaridan biri – ob’ektiv, ya’ni bolalarni tashkaridan kuzatib urganish metodidir. Tarbiyachi yoki tekshiruvchi psixolog bolalarning turli xil faoliyatlarini tabiiy sharoitda sistemali tarzida kuzatiladi. Bunda bolalarning xulk-atvorlari, xatti-xarakatlariga doir xarakterli momentlarni kayd kilib boradi. Xar kanday kuzatishning anik maksadi bulishi kerak. Boshkacharok kilib aytganda, tarbiyachi bolalarning xulk-atvori yoki xatti-xarakatlariga doir nimalarni kuzatmokchi ekanini oldindan aniklab olishi kerak. Masalan, bolalar dikkatining barkarorligini yoki tafakkur jarayonlari bilan boglik bulgan analiz kila olish kobiliyatlarini kuzatishni oldindan boshlab olish mumkin. SHuni esdan chikarmaslik kerakki, kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar uzlarining kuzatilayotganliklarini mutlako bilmasliklari kerak. Kuzatishni bolalar urgangan tarbiyachining uzi kuzatgani ma’kul. Tarbiyachidan bolalar xadiksiraydilar, uz xatti-xarakatlarini tabiiy sharoitda bemalol namoyon kila beradilar. Agar kuzatishni bolalar kuzi oldida begona odam utkazsa, bolalarning xatti-xarakatidagi tabiiylik buziladi. Ularning xulk-atvorlari va xatti-xarakatlarini begona kishi kuzatishiga tugri kelsa, u vaktda yashirin kuzatish metodlaridan foydalanish lozim. Bunda kuzatuvchi bolalarga kurinmaydigan joydan turib kuzatadi. Bolalar psixologiyasida kuzatish metodidan foydalanilganda, bolalarning turli uyin faoliyatlari, didaktik mashgulotlari va kurish-yasash xamda ijodiy mashgulotlarida xilma-xil psixik jarayonlarining namoyon bulishi va kancha davom etishi kabi momentlarni kayd kilish mumkin. Bundan turli yoshdagi bolalarni bir-biriga takkoslab, ulardagi psixik jarayonlarning tarakkiyoti urganiladi. Kuzatish metodi – uzluksiz va bu faoliyatni tanlab vakti-vakti bilan urganilganda ularning barcha fe’l-atvorlari va xatti-xarakatlari kundalik faoliyatlari davomida kompleks xolda urganiladi. Uzluksiz kuzatish bir necha kun yoki necha oy davomida davom etgandan sung tuplangan ma’lumotlar analiz kilinib, bolaga psixologik xarakteristika kuzatiladi. Vakti-vakti bilan tanlab kuzatilganda bolaning barcha xulk-atvori va xarakterlari emas, balki fakat ma’lum xarakatlari, ya’ni dikkati yoki xotirasi, yo bulmasa, uning nutki bilan boglik bulgan tomonlari urganiladi. Bolalar psixologiyasida kuzatish metodining aloxida turi -bolalar tarakkiyotini sistemali tarzda kundaliklar tuzib urganishdan iborat. Bolalarning psixik tarakkiyotlari xakida kundaliklar tuzib urganish yakindagina rasmiy tusga kirgan. Bola tarakkiyoti xakidagi birinchi kundalik XIX asrning ikkinchi yarmida CH.Darvin tomonidan nashr kilingan . Undan sung nemis psixologi V.SHtern va yana psixologlardan N.N.Ladigina Kots, N.A.Menchinskaya, V.S.Muxina, va boshkalar bolalarning psixik tarakkiyoti yuzasidan sistemali tarzda olib borgan uz kundaliklarini nashr kilganlar. Bolalar psixik tarakkiyotini urganishda kullaniladigan kuzatish metodi tashkaridan karaganda juda osondek tuyulsa-da, odamdan juda kup vakt va bilim talab kilingan murakkab metoddir. Bolalar psixologiyasida keng kullanadgan ikkinchi metod – eksperiment metodidir. Eksperiment metodi – kuzatish metodiga nisbatan faol metod xisoblanadi. Agar kuzatish metodida u yoki bu psixik jarayonni kayd kilish uchun psixolog shu psixik jarayonning kachon va kanday sharoitda paydo bulishini poylab yursa, eksperiment metodi esa mutlako buning aksidir. Eksperiment metodida u yoki bu psixik jarayon yuzaga keladigan sharoitni tekshiruvchi psixologning, ya’ni ekperimentatorning uzi tashkil kiladi. Bunda eksperimentator urganayotgan psixik jarayonlarni bolalarda bir necha marta yuzaga keltirib urganadi. Biz umumiy psixologiyadan bilamizki, eksperiment metodi 2 xil buladi: laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment. Bolalar psixologiyasida eksperimentning xar ikkala turidan keng foydalaniladi. Birok, bu metodlardan bolalar psixologiyasida foydalanishning uziga xos tomoni shundaki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar laboratoriya shaoitida utkaziladigan eksperimentlar bilan tabiiy sharoitda utkaziladigan eksperimentning unchalik farkiga bormaydilar.
Xar ikkala xolda xam tajribalar vazifa tarzida emas, balki uyin tarzida utkazilsa natija yaxshi chikadi. Masalan: kichik va urta gurux yoshidagi bolalarga biri ikkinchisidan bir oz uzunrok bulgan tayokcha kursatilib, ulardan kaysi biri uzunrok ekanligini suralsa, bolalar xech e’tibor bermay, tasodifan bittasini kursataveradilar. Agar bunday farklash ularning uyinlariga aylantirilsa, bolalar darxol e’tibor bilan karaydilar. CHunonchi, uzunrok tayokchani xarakat kilib , uyinga tushadigan ayikcha yoki kuchukchaning mexanizmiga tirab kuyilsa, kiskarok tayokchani uzunrok tayokchaning oldiga tashlab, bolalarga uzunrok tayokchani topsangiz ayikcha uyinga tushadi, deyilsa dikkat-e’tibor bilan karab uzun tayokchani topadilar. Eksperiment metodidan guruxlarda utkaziladigan mashgulot paytida keng foydalanish mumkin. Masalan, turli yoshdagi bogcha bolalari bilan utkaziladigan didaktik mashgulotlarda tabiiy eksperiment metodini kullash mumkin. Bunda bolalarga xar-xil xayvonlar (ot, sigir, kuy, echki, tuya kabi), parrandalar (kaptar, xuroz, tovuk, karga, zagizgon, ukki, kurka), mevalar (gilos, olcha, olxuri, olma, nok, bexi) kabi, sabzavotlar (piyoz, sholgom, sabzi, kartoshka, karam, kovok, sarimsok, piyoz kabi) tasvirlangan rasmli kartochkalarni aralash xolda berib, ularni guruxlarga ajratishlarida ularni umumlashtirish xususiyatlarini urganish mumkin. Odatda, gurux sharoitida utkaziladigan bunday eksperimentni tabiiy eksperiment deb yuritiladi. Laboratoriya va tabiiy eksperimentlardan tashkari bolalar psixologiyasida tarkib toptiruvchi eksperiment xam keng kullaniladi. Tarkib toptiruvchi eksperimentni moxiyati shundan iboratki, bunda bolalarga u yoki bu psixologik xususiyat tarkib toptiriladi va mustaxkamlanadi. Masalan, bogcha yoshidagi bolalar ayni bir vaktning uzida butunni va uning kismlarini tula idrok kilolmaydilar. Ular uz dikkatlarini bir butun narsaning uziga yoki uning bulaklariga karata oladilar. Ular bir butun narsaning ayrim kismlardan tarkib topganligini tasavvur kila olmaydilar. Tarkib toptiruvchi eksperiment orkali bolalar bir butun narsani uning kismlari bilan bir paytda idrok kilishga undaydilar. Buning uchun bolalarga bir butun narsaning bulaklarini englarida birlashtirib, butun narsani obrazlarini yarata olish mashkini kildiradi. Bunday eksperiment utkazishda turli geometrik figuralar va ularning bulaklaridan foydalanish mumkin. (doira, kvadrat, kub, romb va b) Tarkib toptiruvchi eksperiment metodini pedagogik eksperiment metodidan farklash kerak. Tarkib toptiruvchi eksperiment orkali turli yoshdagi bolalarni u yoki bu narsalarni tugri idrok kila olishga urgatilsa, pedagogik eksperiment orkali esa biror ta’lim-tarbiya metodining samaradorligi aniklanadi. Masalan, biror tadkikotchi bolalar son-sanokni urgatishning kandaydir metodini ishlab chikkan bulsa, uni pedagogik eksperiment orkali sinab kuradi.
Buning uchun oldindan bogcha ma’muriyati bilan kelishib bitta eksperimental va bitta kontrol(nazorat) guruxni beligilab oladi. SHundan sung tadkikotchi eksperimental guruxda yangi metod bilan elementar(sodda) matematik tasavvurlarni ustirish mashgulotlarini utkazadi. Kontrol(nazorat) guruxda esa bu mashgulotlar odatdagi eskicha metod bilan davom ettirilaveradi. Bir-ikki oydan sung xar ikkala guruxdagi bolalarning uzlashtirishlari takkoslab kuriladi. Agarda eksperimental gurux bolalarning yangicha metod bilan uzlashtirishlari nazorat guruxdagi bolalarning uzlashtirishlaridan ancha samarali bulib chiksa, bu metod boshka xamma bolalarga tarkatiladi. Bordi-yu natija nazorat guruxdagi bolalarning uzlashtirishlaridan yomon, ya’ni past chiksa, yangicha metod(usul) bilan mashgulot utkazish darxol tuxtatiladi. Kuzatish va eksperiment asosiy metodlar xisoblanadi, lekin bulardan tashkari bir kator yordamchi metodlar xam mavjud. Masalan: faoliyat maxsulotlarini uranish metodi, sotsiometrik va test metodlari. Faoliyat maxsulotlarini uranish metodi xakida gap borar ekan, shuni aytish kerakki, bolalar xam juda katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan mashgul buladilar. Katta odamlar boshka odamlar uchun kerak buladigan ijtimoiy foydali narsalar ishlab chikarish faoliyati bilan band bulsalar, bolalar uz faoliyatlarida deyarli ijtimoiy foydali mexnat bilan shugullanmaydilar. Bogcha yoshidai bolalarning faoliyatlari – uyin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biror narsa yasash, applikatsiya, kurish-yasash va shu kabilardan iborat bulishi mumkin. Bolalar odatda, katta kishilarning topshirik va takliflari bilan ma’lum faoliyatga kirishadilar. Ayrim xollardagina bolalarning uzlari mustakil ravishda u yoki bu faoliyatni bajaradilar. Xar ikki xolatda xam bolalar faoliyati ma’lum natijaga ega buladi. Kupincha bolalar faoliyatining maxsuloti ular chizgan rasmlarga, loy yoki plastilindan yasalgan narsaga karab urganiladi. Kupincha bolalarning chizgan rasmlarida ular idrokining xususiyatlari va ongida yuzaga kelayotgan turli tasavvurlar xamda atroflaridagi narsa va xodisalarga bulgan munosabatlarida uz ifodasini topadi. Ana shu jixatdan bolalarning chizgan rasmlaridan faoliyat maxsulotini uranish sifatida foydalanish maksadga muvofikdir. Turli yoshdagi bolalarning ishlagan rasmlarini analiz kilish orkali ularning ayni chogdagi extiyojlarini, mayl-istaklari, kizikishlari, kobiliyati va layokatlarini urganish mumkin. SHu sababli, bu metoddan xam bolalar psixologiyasida keng foydalaniladi. Surash – suxbat metodidan bolalar psixologiyasida ancha cheklangan xolda foydalaniladi. Bu metodni bogcha yoshidagi bolalarga nisbatan deyarli kullab bulmaydi, chunki bu yoshdagi bolalarda turmush tajribasi juda oz, tafakkurlari xali yaxshi rivojlanmagan buladi. SHu sababli kichik yoshdagi bolalar kattalarning bergan savollariga uylamay-netmay javob kaytaraveradilar. Surash metodidan foydalanilganda odatda juda sodda ishlangan ayikchalar, uzok va yakin kilib ishlangan uylar va daraxtlar va x.k. Bolalardan kaysi ayik katta, kaysi ayikcha kichik yoki kaysi uy uzok, kaysi uy yakin deb suraladi.
Besh-olti yoshli bolalarga nisbatan suxbat metodini kullash mumkin. Bunda bolalar bilan utkaziladigan suxbatning mavzusi va suxbat paytida bolalarga beriladigan savollar oldindan yaxshilab uylab olinadi. Tayyorgarsizlik tusatdan utkazilgan suxbatdan yaxshi natija chikmaydi. Suxbat metodi orkali bogcha yoshidagi katta bolalarning bilimlarini, narsa va xodisalar xakidagi tasavvurlarni aniklash va tevarak-atrofdagi odamlar xamda turli narsalarga bulgan munosabatlarini urganish mumkin. Bolalar psixologiyasida sunggi yillarda kullana boshlagan metodlardan biri, test metodidir. Test suzi inlizcha suz bulib, u ulchash degan ma’noni bildiradi. Test metodi orkali bolalarning umumiy akliy tarakkiyot darajalari va ayrim psixik jarayonlarning (tafakkur, xayol, xotira kabi) kanchalik rivojlanganlik darajasi aniklab, takkoslanadi. Test metodi boshka metodlarga karaganda ancha universal metod xisoblanadi. Test metodi yordamida bolalarning uz yoshlariga nisbatan normal tarakkiy etganliklari yoki orkada kolganliklarini xam aniklash mumkin. Masalan, test metodidan-bolalarga topshiriladigan vazifalari bir necha variantda bulib, ular kuchlari etgan variandagi vazifalarni bajaradilar. Xar bir bajariladigan vazifaga ball sistemasida baxo kuib boriladi. Vazifalardan kanchasi bajarilganligi va tuplagan balliga karab, bolalarning urtacha tarakkiyoti belgilab beriladi. Kullaniladigan testlar orasida bolalarning umumiy akliy darajasiga karatilgan va intelektual testlar deb ataladigan testlar mu’lum bulmagan vazifalardan tuzilgan bulib, bolalardan butun akliy imkoniyatlarni ishga solishga tugri keladi. Bolalarning akliy tarakkiyot darajalarini ilmiy ravishda aniklash oson ish emas. Bolalar umumiy akliy tarakkiyotning juda kup xususiyatlari mavjud. Intelektual testlarda bolalarga beriladigan vazifalar ularning umumiy akliy tarakkiyotlarini ifodalovchi eng muxim xususiyatlarini ruyobga chikaradigan kilib tuzilishi kerak. Agarda intellektual testlarda beriladigan vazifalar bolalarning yosh xususiyatlari va konkret tarakkiyot darajalariga turi kelmasa, bolalarning akliy tarakkiyotlari xakida mutloko yangicha xulosaga kelish mumkin. Bogcha yoshidagi bolalara nisbatan kanday intelektual testlardan foydalanish mumkin? Bunday testlar xilma-xil bulishi mumkin. Agar test vazifalari bolalarning uyin faoliyatlari bilan boglik bulsa, bolalar bunday vazifalarni bajonidil bajaradilar. Masalan, biror butun narsaning mayda bulaklarga ajratib tashlagan kismlarini birlashtirib, mayda bulaklardan murakkab va chiroyli applikatsiyalar yasay olish, turli labiritli suratlardan epchillik bilan turli vazifalarni topa bilishi uchun testlardan foydalanish mumkin. Bunday intellektual testlar turli yoshdagi bogcha bolalarining zexnini tafakkurini aniklash imkonini beradi. SHunday kilib, test metodidan bolalar psixologiyasida ma’lum darajada foydalanishi mumkin. Nixoyat, bolalar psixologiyasida suni yillarda kullana boshlagan metodlardan yana biri s o s i o m e t r i k metodidir.
Sotsiometrik metod yordamida shaxslarning kollektivdagi munosabatlari masalasi urganiladi. Bolalar psixologiyasida esa sotsiometrik yordami bilan xar bir uruxda bolalarning uz tenkurlari urtasida yuzaga kelayotgan uzaro munosabatlari va ularning gruppada tutgan mavkelari urganiladi. Sotsiometrik metod yordami bilan bolalarning gruppadagi uzaro munosabatlari kuyidagi uslublarda uranish mumikin. Gruppadagi bolalarning xar birini echinish xonasiga chakirib, unga 4-5 chiroyli kilib ishlangan uyinchok kursatiladi (masalan mashina, toycha, ayikcha, kuyoncha, tupponcha kabi) Ana shu uinchoklardan bitti uzingga yokkanini tanlab olgin va uni gruppadagi eng yaxshi kurgan urtogingni shkafiga solib kuy, deyiladi. Bola bir oz uylanib turgach, yaxshi kurgan bolalardan birining shkafiga kuyib kuyadi. Gruppadagi xamma bolalar bu vazifani bajarib bulgach, eng kup sovga kimning shkafiga kuyilganligi aniklanadi. Ana shu ma’lumotlar asosida bolalarning gruppadagi uzaro munosabatlariga doir sotsiometriya tuziladi. SHkafiga eng kup sovga kuyilgan bola gruppaning eng sevimli va shkafiga bironta xam sovga kuilmagan bola gruppaning inkor kilgan, ya’ni yoktirmagan odami bulib chikadi. SHunday kilib, sotsiometrik metodni bogcha yoshidagi bolalarga nisbatan xam kullash mumkin. Xar bir tarbiyachi uz gruppasidagi bolalarning jismoniy, akliy, axlokiy rivojlanish xususiyatlarini, bolalar psixik tarakkiyotining umumiy konuniyatlarini kuzatib aniklash zarur. SHu bilan biralikda tarbiyachida-bolalarga nisbatan individual munosabatda bulishining tugri yul-yuriklarini belgilash maksadida xar bir bolaning individual psixologik xususiyatlarini aniklashga intilish lozim.
Tarbiyachi ayni bir vaktning uzida gruppadagi bolalarning xatti-xarakatlari va fe’l-atvorlarini urgana olmaydi. SHuning uchun ular dikkat e’tiborlarini bir necha kun davomida u yoki bu bolaga karatib, uni xar tomonlama chukurrok urganishiga xarakat kilishi lozim. SHu narsani esdan chikarmaslik kerakki, bolalarni uranishining kat’iy va konkret maksadi bulishi kerak.
Bolalarning barcha xususiyatlarini birdaniga urganib bulmaydi. Bolalarning extiyojlari kizikishlari, mayl va istaklari, kobiliyatlari, dikkatlari, nutk xamda tafakkurlarining xususiyatlarini birin-ketin shoshmasdan uranish lozim.
Tarbiyachi kundalik ish sharoitida bolalarni urganar ekan, u kuzatish, eksperiment, yordamchi metodlardan foydalanishi mumkin.
Bolaning usishi, uning psixikasi va ongining tarakkiyoti jamiyat a’zosi sifatida voyaga etishida tarakkiyot kanday kilib yuzaga keladi? degan savolni xal kilish muxim masaladir.
Tarakkiyotni tushuntirishda bir-biriga karama-karshi 2 turli yunalish mavjud. Birinchi yunalishga muvofik tarakkiyot avvalgi narsaning oddiy takrorlanishidan, organizmda mavjud bulgan muayyan sifatlarning kupayishi yoki kamayishidan iborat. Bu yunalish tarakkiyotning xakikiy sabablarini tushuntirib bera olmaydi va xudoning irodasi bilan boglaydi. Bu yunalishning uziga xos xususiyati mavjud. Lekin xudo tomonidan yaratilgan insonni xakikiy inson bulishi ijtimoiy xayot va muxit, ta’lim va tarbiyaga boglikdir.
Ikkinchi yunalishga kura, tarakkiyot karama-karshiliklar kurashining natijasidir. Bu ilmiy yunalish bulib tarakkiyotning sabablarini uzgarib turuvchi tashki muxit sharoiti boglaydi. Bunga kura tashki muxit tobora yangi talablar kuyadi, organizm yangi sharoitga moslashar ekan karama-karshiliklarga bardosh berish, kurashish jarayonidir, yangi sifatlar xosil kila boradi, ya’ni organizm tarakkiy kiladi.
Usish-mikdoriy jixatdan ulgayish, demakdir. Tarakkiyot-sifat jixatdan uzgarish demakdir. Bolaning psixik tarakkiyoti xam karama-karshiliklar kurashi asosida yuz beradi. Bu karama-karshiliklar:

1. 
   Bolaning shu chokkacha erishgan darajasi, imkoniyatlari bilan yangi extiyojlar urtasida tugiladigan karama-karshiliklar. YA’ni bolalarning extiyojlari tez ortib boradi. Lekin bu extiyojlarni kondirish imkoniyatlari juda sukinlik bilan yuzaga keladi.
   
2. 
   Bolaning eski xulk-atvori formalari bilan yangi xatti-xarakatlari, yangi tashabbuslari urtasidagi karama-karshiliklar. M: YOsh bolaning asosiy faoliyati kattalarga taxlid kilishdir. Taxlidiy xarakatlarda mustakillik, tashabbuskorlik bulmaydi. Bola usib ulgaygan sari uning tajribasi, mustakilligi, tashabbusi orta boradi. M: mustakil yurish, ba’zi ishlarni bajarish.
   
3. 
   Bola xayotining mazmuni bilan uning formasi urtasida vujudga keladigan karama-karshiliklar. Odatda xayotning mazmuni uning formasidan biroz oldinrok vujudga keladi. M: Bola bogchaga katnay boshlashdan oldin oiladagi xayotga urganib koladi. Bogchada esa yangicha xayotning boshkacha talablari va koidalariga duch keladi.
   

Demak, bolaning psixik tarakkiyoti juda murakkab jarayondir. Lekin bu tarakkiyot kanchalik murakkab bulmasin uning konuniyatlari fanga ayondir. Bolaning psixik tarakkiyoti ijtimoiy xayot bilan boglik bulgan anik shart-sharoitning ta’siri tufayli yuz beradi.
Xozirgi zamon psixologiyasida psixikaning tarakkiyot muammosi kuyidagilarga asoslanadi.

1. 
   Tarakkiyot karama-karshiliklar kurashidan, ziddiyatlardan iboratdir, degan ta’limotiga:
   
2. 
   Bolalar kamoloti xakidagi chet el karashlari tankidiy analiz kilinib etilganligiga:
   
3. 
   Bolalar psixologiyasi bilan pedagogik psixologiya soxasida olib borilgan eksperimental ilmiy tadkikotlarga:
   
4. 
   Usayotgan avlodni komil inson tarbiyalash praktikasiga suyanadi.
   

Psixologiya fani irsiyat psixikasining tarakkiy etishida xal kiluvchi rol uynaydi va xatto takdirni belgilab beradi degan fikrni inkor kiladi. Lekin bolani usib kamolga etishida 1. irsiyatning roli borligini aslo inkor etmaydi. Michurin M.V. «Biz tabiatdan in’om –exson kutib turolmaymiz, undan undirib olish bizning vazifamizdir» xususida ish kuradi. CHunki odam bir kancha instinktlarni yoki murakkab shartsiz reflekslarni irsiyat yuli bilan meros kilib oladi-M: uzini ximoya kilish, orientirovka. YA’ni «Bu nima refleksi ovkatlanish shartsiz refleksi instinktni kondirish formalari va yuzaga chikish shakllari turlicha bulishi mumkin».

2. 
   bolaning usib kamolga etishini xarakatga keltiruvchi kuch ijtimoiy muxitdir deb xisoblaydi. En’gels. Mening yashagan muxitim mening ongim demakdir.
   

CHunki bola psixikasining tarakkiyotiga moddiy va sotsial xayot sharoiti, tevarak-atrofdagi kurshov (oila, kucha, tuman, viloyat, kishlok, shaxar) ta’sir etmasdan kolmaydi. Oilaning uyushkoksizlik, poyma-poy yoki kat’iyan puxta uylab kursatadigan ta’siri bolada chukur iz koldiradi.
Muxitning 2 ma’nosi bor:

1. 
   Keng ma’nosi-insoniyatning butun xayot sharoiti. Tabiiy geografik va ijtimoiy tarixiy sharoiti tushuniladi.
   
2. 
   Tor ma’nosi-oilaviy turmush sharoiti tevarak-atrofdagi ijtimoiy xayot tushiniladi.
   

Bola yashaydigan muxit, pedagoglar davo kilganidek uzgarmas narsa emas, balki u kishilarning faol faoliyati natijasida uzgara boradi. Xar bir inson va bolaning ongi uzgarib boruvchi muxit ta’siri ostida usadi. Ammo muxit bolaning usishi uchun kulay va nokulay bulmogi mumkin. Kulay muxit kishining «mudrok» kobiliyatlarini ulgaytiradi. Nokulay ijtimoiy muxitda tugma kobiliyatlar «mudrok» bosgan xolda kolaveradi. Bunday muxit xatto tasodifan namoyon bulgan iste’dod va kobiliyatlarni xam nobud kiladi.
1920 yilda doktor Sang Kalkuttaning janubiy garbidan 2 kizni burilar orasidan topadi. Amola 2 yosh, 1 oydan keyin ulgan. Kamola 7-8 yosh 17 yoshgacha yashagan, 45 suzni urgangan.
Organizmning usishi, nerv sistemasining shakllanishi psixik xayotning forma va mazmuni uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Bu imkoniyatlarning ruyobga chikishi kishining ijtimoiy muxitda yashashi va tarakkiy etib borishiga boglikdir. Demak, inson biologik mavjudod sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudod sifatida tarakkiy kiladi.
Demak, insonni inson kiladigan uning butun fazilatlari yuzaga keltiradigan omil tashki ijtimoiy muxitning ta’siridir.

3. 
   Bolalar psixologiyasi bolani xar tomonlama rivojlanishida ta’lim-tarbiyani asosiy xarakatlantiruvchi kuch deb ta’kidlaydi. CHunki jamiyatning bolalar ongiga ongli ta’sir etish ta’lim-tarbiya orkali amalga oshiriladi.
   

YOsh psixologiyasida psixik tarakkiyot bilan ta’lim-tarbiya urtasidagi munosabat masalasi muxim masaladir. Bu masalani xal kilishda burjua olimlari 3 xil nazariyani vujudga keltirganlar. Birinchi xil nazariya namoyondalari.
1) Ijtimoiy ta’lim-tarbiya bilan bola psixik tarakkiyoti urtasida xech kanday munosabat yuk deydilar. Psixik tarakkiyot uz yuliga, ijtimoiy ta’lim-tarbiya uz yuliga bulaveradi degan fikrni olga suradi.
Ikkinchi xil nazariya namoyondalari psixik tarakkiyot bilan ijtimoiy ta’lim-tarbiya orasida xech kanday fark yuk deydilar.
Uchinchi xil nazariya namoyondalari ta’lim-tarbiya va psixik tarakkiyot boshka-boshka jarayonlar bulsa xam, bir-biriga mos keladigan, ya’ni bir-biriga ta’sir utkazadigan jarayonlardir deyish bilan dastlabki ikki nazariyani keltirishga urinadi.
SHuning uchun xam burjua nazariyalari bolalar psixikasining tarbiya va faol faoliyat asosida tarkib topishini paykamaydilar. Psixologlar jumladan L.S.Vigotskiyning fikricha ta’lim jarayoni tarakkiyot jarayoniga mos kelmaydi, ta’lim jarayoni tarakkiyotdan ilgarilab ketdi va bolalar psixikasining tarakkiy etishini ergashtirib boradi. Unga eng yakin istikbol ochib beradi deb kursatadi. Vigotskiyning fikricha tarakkiyotning 2 boskichi bulib ya’ni 1. aktual tarakkiyot boskichi ( katta yoshli kishilar yordamisiz mustakil xarakat kila olish;) 2. eng yakin tarakkiyot zonasi boskichi (bolalarning katta yoshli kishilar yordami bilan kiladigan xatti xarakatlari) bor. Vigotskiy bolalarning psixik rivojlanishi ayniksa shu tarakkiyot jarayonida tezrok rivojlanadi deb kursatadi.
Tarakkiyotning bu ikki boskichi bolaning xozirgi vaktda kanday ekanligini ya’ni kanday bilim, malaka va kunikmalarga, xarakter-sifatlarga ega ekanligini va kelajakda bolaning kanday bilim, kunikmalarga, xarakter sifatlarga ega bula olishini xisobga olish imkonini beradi.
Mashxur pedagog A.S. Makarenko xam bolaning kamolot imkoniyatlariga katta e’tibor berib, «bola shaxsining loyixalash kerak degan edi. YA’ni Makarenkoga tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning xozirgi tarakkiyot boskichini xisobga olib kelajakda kanday tarakkiyot darajasiga erishish anik rejalarga ega bulmogi kerak».
Ta’lim-tarbiya insonning kamolga etishida etakchi omildir. CHunki: a) ta’lim va tarbiya jarayonida, kishi organizmining usishi va muxitning stixiyali ta’siri berolmaydigan narsalarni urganib olish mumkin M: savod chikarish.
b) Ta’lim-tarbiya yordami bilan bolalarning ba’zi tugma kamchiliklarini xam kerak tomonini uzgartirishi mumkin. M: kur, sokov, kar.
v) Ta’lim-tarbiya yordamida salbiy ta’sir natijasida yuz bergan kamchiliklarni tugatish mumkin. M: kupollik, sukish, kumor.
g) Ta’lim va tarbiya uz oldiga maksad va vazifalar kuyadi va komil inson tarbiyasini rivojlantirishni kuzlaydi:
d) ta’lim jarayonida bola bilimlar kunikma va malakalar xosil kilibgina kolmay uzi xam kamolga etishi boradi, bilim darajasini ongli ravishda oshiradi.
Demak, ta’lim-tarbiya tabiiy kobiliyatlarni rivojlantirishning, bolalarni komil inson kilib tarbiyalashning muxim omilidir.

4. 
   Bolalar psixologiyasi bolalar psixologiyasining tarakkiyotiga faol faoliyati rolini xisobga oladi. CHunki, bola tarbiyaning fakat passiv ob’ektigina emas, balki uz faoliyatlari bilan xam uziga, ya’ni uzining psixik tarakkiyotiga faol ta’sir kilib turadigan mavjudotlar. Tarbiya bolaning faol faoliyatlarini xar doim tugri tashkil kilib, yulga solib tursa, undagi mavjud sifatlar faoliyatning xar-xil turlarid (uyin, mexnat, ukish) nomoyon bulib mustaxkamlana boradi. CHunonchi- bola psixikasi uyin, ukish urganish, mexnat va turli ijtimoiy faoliyat jarayonlarida tarakkiy kiladi. Faoliyatning bu turlari bolaning usishi va yosh xususiyatlariga mos ravishda uzgarib biri ikkinchisi bilan almashinib turadi. M: bogchagacha va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati uyindir. CHunki, uyin bola tabiatining asosiy xususiyati xisoblanadi. Bola uyin orkali atorofdagi xayoni va kishilar urtasidagi urli munosabatlarni bilib ola boshlaydi. Uyin tugrisida Gorkiy «Uyin bolalar yashayotgan uzgartirishi lozim bulgan dunyoni bilish yulidir»
   

A.S.Makarenko : «bola uyinda kanday bulsa , ucib ulgaygach ishda xam kupincha kup jixatdan shunday buladi» ( extiyoj , moddiy dunyoga munosabat, uz-uziga munosabat, iroda, xisiy tuygu, bilish jarayonlari…)
Bolaning ulgayishi bilan uning uyin faoliyati ukish faoliyati bilan almasha boshlaydi. Lekin maktabgacha tarbiyayoshidagi bolalarning ukish-urganishi xali-xali sistemali xarakterda bulmaydi. Ammo ukish fakat maktabdagini faoliyatning asosiy turiga aylanadi.ukish faoliyati bolani shaxsiy sifatlarini tarkib toptirishda,malaka, odat,kunikma, bilimlar xosil kilishda katta rol uynaydi. Lekin bola shaxsning tarkib topishiga uyin,ukish va urganish kancha ta’sir kilmasin,kishi shaxsi mexnatda takomillashadi va tula- tukis tarkib topadi.
Umuman bolalar psixologiyasi tarakkiyot omillarini xar tomonlama xisobga oladi va tarbiyaning tarakkiyotining kudratli omil deb xisoblaydi. Tarbiya jarayonida tugma xususiyatlarni tarakkiy ettirish bilan birga, nokulay irsiy belgilarni xam yukotadi.
Bola shaxsini rivojlanishida kolektivning roli axamyatlidir. CHunki bolalar jamoada, jamoa ta’sirida siyosiy, ma’daniy va axlokiy jixatidan, shuningdek psixologik jixatdan tarbiyalanadilar.
Bunda bolalarda bir- biriga mexribonlik,uzoro yordam ,fakat uzi tugrisidagina emas, balki boshkalar tugrisida xam uylash, jamoa manfatlarini uz manfatlaridan yukori kuyish kabi fazilatlar tarkib topadi. Jamoada turli yoshdagi bolalarni dustlik va urtoklik tuygulari rivojlanadi. CHunki , shaxsning ruxiy kuchlari ommadagi, jamoadan tashkari va bundan mustakil ravishda va usa olmaydi. SHaxs fakat jamoa tufayligina uzini ustiradigan vositalarga va barcha imkoniyatlarga ega bula oladi. Xar bir odamning psixik tarakkiyoti turlicha psixik jixatdan narmal, ba’zi birlar psixik tarakkiyot akseleratsiya bulmogi mumkin. Ba’zi birlar psixik jixatdan narmal ba’zi birlar esa psixik jixatdan notekis rivojlanmogi mumkin. Bolalarning psixik jixatdan notekis rivojlanishiga sabab:
Ba’zi bir olimlar bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda fakatgina jismoniy usishni asos kilib olib uni:

1. 
   CHakaloklik davri.
   
2. 
   Balogotga erishi davri.
   
3. 
   Balogotga erishishdan keyingi davr deb ajratgan bulsalar, ba’zi birlar esa.
   
4. 
   Emish davri.
   
5. 
   Emmaklash davri.
   
6. 
   Ikki oyoklab yurish davri deb, ya’ni ba’zi olimlar (pedagog Blomskiy)
   
7. 
   Tishsiz bolalik.
   
8. 
   Sut tishi davri.
   
9. 
   Doimiy tish davri.
   
10. 
    Doimiy tishning tushish davri. (karilik) deb ajratganlar. Bunday bolalikni davrlarga ajratishda fakat ularni fiziologik va biologik belgilarigina suyanib, psixik xususiyatlar xisobga olingmagan. Bu masala CHet el pedagogikasi va psixologiyasida tugri xal kilindi va bolalikni bolaning fiziologik va psixik xususiyatlarni xisobga olgan xolda kuyidagi davrlarga ajratiladi.
    
11. 
    Gudaklik davri (murgak chakaloklik davri 0 yoshdan 1 yoshgacha)
    
12. 
    Balogatgacha yoshdagi (yasli) davri (1-3 yosh)
    
13. 
    Bogcha yoshdagi bolalik davri (3-7 yosh)
    
14. 
    Kichik maktb yoshdagi bolalik davri (7-12 yosh)
    
15. 
    Usmirlik yoki urta maktab yoshidagi davr (12 yoshdan 15 yoshgacha)
    
16. 
    Usmirlik yoki katta maktab yoshidagi davr (15 yoshdan 17 yoshgacha)
    

Bu davrlarni bir-biridan kat’iyan bir yosh bilan chegaralab kuyish mumkin emas. bola uzining usishida shu davrlarni kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga tabiiy boglanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin xozirlaydi… Xar bir davrda bola ayrim ruxiy tomonlarigina emas balki uning umumiy siymosi, sifati-angori xam boshkachii kurina boshlaydi va ularni yosh belgilariga karab ta’lim-tarbiya muassasalariga kabul kilinadi. Xozirgi davrda bolalalikni davrlarga ajratishda psixolog D.B.Elnoningning xizmati kattadir. U bolalikni psixik tarakkiyot va bola faoliyatiga asoslanib kuyidagi davrlarga ajratadi: («K probleme pereodizatsii psixicheskogo razvitiya v detskom voz-te», «jurnal», «V.psix» 1971 № 4. )
I gurux bevosita xissiy aloka kilish (gudaklik)
II gurux predmetlarni kul bilan xarakatga keltirish faoliyati (yasli)
I gurux roli faoliyati (maktabgacha tarbiya)
II gurux ukish faoliyati (kichik maktbgacha davr)
I gurux uzaro-samimiy (sirdosh) aloka bulish (usmirlik):
II gurux ukuv-professional (biror ishni kasb kilib olish faoliyat katta maktab davriga tugri keladi).