O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya medisinasiinstituti
Fermer xujaligi faoliyatini diversifikasiyalashning iqtisodiy asoslari
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.3. Fermer xujaligi faoliyatini diversifikasiyalashning iqtisodiy asoslari
O‘zbekiston Respublikasida fermer xo‘jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash, ularni faoliyatiga zamonaviy texnologiyalarni jalb etish bo‘yicha respublikamizda etarli darajada huquqiy asoslar yaratilgan. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi va “Mulk to‘g‘risida”gi qonunlari asosiy huhuqiy hujjatlar bo‘lib xizmat qilmoqda. Ushbu qonunlarga muvofiq fermer xo‘jaliklari asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan tashqari, ishlab chiqarishning boshqa turlari va xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanish huquqiga ega. Fermer xo‘jaliklarining ushbu huquqi so‘ngi yillarda ham bir qancha qonunlar hamda me’yoriy hujjatlar bilan mustahkamlanib kelinmoqda. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 6 oktabrdagi “Fermer xo‘jaliklari yerlarini optimallashtirish va yiriklashtirish to‘g‘risida”gi Farmoyishi fermer xo‘jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash bo‘yicha muhim tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Farmoyishda fermer xo‘jaliklari yer maydonlarini yiriklashtirish va past rentabellik bilan ishlab kelayotgan fermer xo‘jaliklari yer maydonlarini davlat ixtiyoriga o‘tkazish ko‘zda tutilgan. Keyingi yillarda ham bu tadbir rivojlantirilib borildi. Xususan, 2009 yilning 22 oktabrida Prezidentimizning “Fermer xo‘jaliklarining yer uchastkalari hajmlarini yanada maqbullashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-3287-sonli farmoyishiga asosan, past rentabellik bilan ishlayotgan fermer xo‘jaliklari yer uchastkalarini yuqori samara bilan ishlayotgan fermer xo‘jaliklariga qo‘shib berish hamda ularning faoliyat turlarini yanada kengaytirish ishlari amalga oshirildi. Ushbu farmoyishlar pirovardida fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarish faoliyati turlarini kengayishiga hamda qo‘shimcha faoliyat turlarini tashkil qilinishiga olib keldi. Fermer xo‘jaliklari yer maydonlarini muqobillashtirish borasidagi qonunchilik tizimini yanada takomillashtirish maqsadida 2011 yil 18 aprelda Prezidentimizning “Fermer xo‘jaliklarini qayta tashkil etish va ularning yer maydonlarini optimallashtirishda qonunchilikka rioya etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilindi. Ushbu farmonning 2-bandida quyidagi masala keltiriladi: “Belgilab qo‘yilsinki, fermer xo‘jaliklarini qayta tashkil etish va ularning yer maydonlarini optimallashtirishga doir barcha masalalar mahalliy hokimiyat organlari yoki boshqa vakolatli organlar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibga qat’iy muvofiq ravishda taqdim etiladigan da’volar asosida sud orqali hal qilinadi” Demak, fermer xo‘jaliklari yer maydonlarini optimallashtirish juda muhim masalalardan hisoblanib, bu tadbirga doir barcha masalalar vakolatli organlar tomonidan sudda hal qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2009 yil 15 maydagi “Tadbirkorlik faoliyatini yanada qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-1112-sonli qarorida hamda 2011 yil 7 fevral "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili" Davlat dasturi to‘g‘risidagi PQ-1474 –sonli qarorida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yanada rivojlantirishni rag‘batlantirishni kuchaytirish, 20 mamlakat iqtisodiyotining barqaror faoliyat yuritishida uning rolini oshirish, yangi ish joylarini shakllantirish va aholi bandligini ta’minlash, shuningdek, xususiy tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish hamda yuritish uchun qo‘shimcha ravishda qulay shart-sharoitlar yaratish, tadbirkorlik sub‘ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta’minlash masalalari yoritilgan. Bu qarorga muvofiq mamlakatimiz va uning hududlarida yanada qulay biznes-muhit yaratish, xususiy mulkchilikning ustuvorligini mustahkamlashga yo‘naltirilgan qonun hujjatlarini takomillashtirish va bu borada ishonchli kafolatlarni ta’minlash, tadbirkorlikka ko‘proq erkinlik berish, davlatning boshqaruv funksiyalari va ruxsat beruvchi normalarini qisqartirish, byurollatik to‘siq va g‘ovlarni olib tashlash, kichik biznes subektlarining moliya-kredit va xomashyo resurslaridan, ular ishlab chiqaradigan mahsulotlarga davlat buyurtmalari berilishidan keng foydalanishini ta’minlaydigan bozor vositalari va mexanizmlarini tadbiq etishni yo‘lga qo‘yish amalga oshirilmoqda. Fermer xo‘jaliklarini modernizatsiyalash ularni ishlab chiqarish faoliyatini diversifikatsiyalashda muhim omil hisoblanadi. Fermer xo‘jaliklarini modernizatsiyalash mexanizmini yanada takomillashtirish borasida O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2008 yil 16 iyuldagi “Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori muhim me’yoriy hujjat hisoblanadi. Ushbu qaror barcha kichik biznes sub‘ektlari qatori fermer xo‘jaliklarida ham ishlab chiqarishni modernizatsiyalashning tashkiliy-huquqiy asoslarini mustahkamlaydi. Ushbu qaror ilmiy-amaliy tadqiqotlar va innovatsionishlanmalarni rivojlantirish hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash jarayonlariga tadbiq etishni rag‘batlantirish bo‘yicha amaliy mexanizmlar yaratish, fan va ishlab chiqarishning yanada mustahkam aloqasini ta’minlash, shuningdek, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda real iqtisodiyot tarmoqlari korxonalari o‘rtasida uzviy hamkorlik aloqalarini o‘rnatish mexanizmlarini yanada takomillashtirish masalalarini qamrab olgan. Respublikamizda fermer xo‘jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash bo‘yicha etarli darajada ilmiy va tashkiliy-huquqiy asoslar yaratilgan. Tadbirkorlikning qonunda ko‘zda tutilgan har qanday shakllari faoliyati tegishli davlat organlari tomonidan qo‘llab quvvatlaniladi. Bu esa o‘z navbatida fermer xo‘jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash tadbirlari oldida turgan ilmiy hamda tashkiliyhuquqiymuammolarni yumshatadi. Mamlakatning qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish tarkibi shakllanishida birlamchi ravishda uning geografik o‘rni, tabiiy-iqlim resurslari va resurs salohiyati muhim ahamiyat kasb etadi. Mavjud tabiiy imkoniyatlar etarli bo‘lgan holatda, qishloq xo‘jaligi hududiy ixtisoslashuvi shakllantiriladi hamda mamlakat aholisining oziq- ovqat mahsulotlariga va sanoat tarmoqlarining xom-ashyoga bo‘lgan talabidan kelib chiqib, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish imkoniyatini beruvchi samarali ishlab chiqarish tanlanadi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish tarkibi tanlanganidan so‘ng, bozor qonuniyatiga ko‘ra zarur bo‘lgan tovar ishlab chiqarish jarayoni boshlanadi, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqaruvchi 21 tomonidan yaratilgan mahsulotga bozorda talabning bo‘lishi ishlab chiqaruvchi daromadini ta’minlasa, mahsulotning haddan tashqari ortiqchaligi esa mavjud bozorning to‘yinishiga va bozorda mahsulot turlarining ortishiga olib kelishi oqibatida daromadning oshishiga aks ta’sir etadi. Diversifikatsiyalashuvning asosiy maqsadi bir necha yo‘nalishda faoliyat olib borgan holda tavakkalchilikni kamaytirish va daromadni oshirish bo‘lib, u o‘ziga xos ravishda davriylik kasb etishi mumkin (bir tarmoqning tanazzulni boshidan kechirayotgan davrida, boshqasi o‘zining rivojlanish cho‘qqisiga erishishi mumkinligi). Diversifikatsiyalashgan korxonalar raqobat kurashida ancha barqaror bo‘lib, ularda siklik, tarkibiy va kon’yunkturaviy tebranishlardan hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan zararlar xavf-xatari kamayadi. Diversifikatsiya sub‘ektlar xo‘jalik faoliyatini rivojlantirishning umumqabul qilingan va zaruriy usullaridan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-oktyabrdagi PF-5199-sonli “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlaridan samarali foydalanish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonida ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini yanada rivojlantirishda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini barqaror oshirib borishda hamda yer maydonlaridan samarali foydalanishda qator muammo va kamchiliklar kuzatilganligi,fermer xo‘jaliklarining asosiy qismi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan cheklanib qolayotganligi, ularning qayta ishlash, saqlash, tayyor mahsulotlarni sotish va xizmatlar ko‘rsatish kabi ko‘p tarmoqli faoliyatini yo‘lga qo‘yishda mavjud imkoniyatlardan foydalanilmayotganligi e'tirof etilgan holda “...2022 yilning 1 yanvaridan boshlab ko‘p tarmoqli faoliyatni yo‘lga qo‘ymagan fermer xo‘jaliklari bilan yer ijarasi shartnomalari qonun hujjatlariga muvofiq bekor qilinadi” deb belgilab qo‘yildi. “Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaligi” ning asosiy tarmog‘i sifatida – fermer xo‘jaligi tashkil etilishi paytida yer uchastkalarini uzoq muddatli ijaraga olish shartnomasida belgilangan asosiy ixtisoslashuv yo‘nalishi qabul qilinishi to‘g‘ri bo‘ladi. “Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaligi” – fermer xo‘jaligi tashkil etilishi paytida yer uchastkalarini uzoq muddatli ijaraga olish shartnomasida belgilangan asosiy ixtisoslashuv yo‘nalishidan boshqa qonunchilik bilan ta'qiqlanmagan sohalarda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni tashkil etgan xo‘jalik yuritish sub'ekti hisoblanadi. Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarida ishlab chiqarishning qo‘shimcha tarmog‘i asosiy tarmoq bilan bog‘liq holda yoki asosiy tarmoq bilan bog‘liq bo‘lmagan sohalarda tashkil etilishi mumkin 5 . Xususan: · qo‘shimcha tarmoq asosiy tarmoq bilan bog‘liq holda tashkil etilganda – masalan, fermer xo‘jaligi sabzavotchilik yo‘nalishida (asosiy tarmoq) faoliyat yuritsa qo‘shimcha tarmoq sifatida sabzavotni qayta ishlash sexlari faoliyatini yo‘lga 5 Mamarasulov X. va boshqalar “Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va rivojlantirish masalalari”-Amaliy qo‘llanma.T-2016 y 22 qo‘yishi, mahsulotlarni tayyorlash, tashish va saqlash, chorvachilik mahsulotlari yetishtirish kabi sohalarda o‘z faoliyatini kengaytirishi nazarda tutiladi; · qo‘shimcha tarmoq asosiy tarmoq bilan bog‘liq bo‘lmagan sohalarda tashkil etilganda – masalan, fermer xo‘jaligi paxta g‘allachilik yo‘nalishida (asosiy tarmoq) yuritsa qo‘shimcha tarmoq sifatida aholiga taransport xizmati ko‘rsatish, xo‘jalik qoshida kichik tikuv sexlarini tashkil etish kabi sohalarda o‘z faoliyatini kengaytirishi nazarda tutiladi. 23 |