O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya medisinasiinstituti

3.1.2-jadval 
Kattaqo’rg’on tumani qishloq xo’jaligining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari 
tahlili (2016-2018 yy.)* 
O’lchov 
Yillar 
2018 yilda 2016 yilga 
№ Ko’rsatkichlar 
nisbatan o'zgarish 
birligi 
2016 
2017 
2018 
+/- 
% 
1. Jami daromad mln so’m 647546,0 679923,3 867173,8 219627,8 
133,9 
2. Jami 
xarajatlar 
mln so’m 523538,5 550238,9 697117,2 173578,7 
133,2 
3. Yalpi foyda 
mln so’m 124007,5 129684,4 170056,6 46049,1 
137,1 
4. Rentabellik 
darajasi 
% 
23,7 
23,6 
24,4 
0,7 punkt ko’paygan 
*Manba: Kattaqo’rg’on tumani qishloq xo’jaligi bo’limi 
ma’lumotlari 
3.1.2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Kattaqo’rg’on tumani qishloq 
xo’jaligini 2016-2018 yillar ma’lumotlari asosida o’rganish natijasida jami 
daromadlar – 33,9%ga, xarajatlar – 33,2%, yalpi foyda – 37,1%ga ko’payishi, 
rentabellik darajasini 0,7 punktga oshishiga ta’sir etganligini ko’rish mumkin. 
3.2. Fermer xujaligi faoliyatini diversifikasiyalashning xuquqiy asoslari 
“Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida” gi (1998 yil va 2004 yil yangi tahrirda) 
qonunlarini qabul qilinishi natijasida tadbirkor va qobiliyatli dehqonlarga 50 
yilgacha, 30 yildan kam bo‘lmagan muddatga yerlar biriktirildi, fermer xo‘jaliklari 
boshqa xo‘jalik sub'ektlari bilan teng sharoitda faoliyat ko‘rsatishiga erkinlik berildi. 
1998 yil 30 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “yer kodeksi”, “O‘zbekiston 
Respublikasining mulkchilik to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi va shular asosida 
agrar tarmoqda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun to‘la huquqiy asos 
yaratildi va mulkiy munosabatlar rivojlandi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning 2017 — 2021-yillarda 
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 
harakatlar strategiyasining 3-3 bandida qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va 
jadal rivojlantirish bo‘yicha qo‘yidagilar belgilab berildi
3
: 

tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada 
mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar 
sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; 

paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo‘shagan yerlarga 
kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog‘ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi 
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-
modda 
17 

---

intensiv bog‘ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada 
optimallashtirish; 

fermer xo‘jaliklari, eng avvalo, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab 
chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari 
va xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini 
rag‘batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; 

qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor 
oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha eng zamonaviy 
yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash 
korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish bo‘yicha 
investitsiya loyihalarini amalga oshirish; 

qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, 
moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko‘rsatish infratuzilmasini yanada 
kengaytirish; 

sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya 
va irrigatsiya ob'ektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish 
sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy 
agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi 
texnikasidan foydalanish; 

kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik 
sharoitlarga moslashgan qishloq xo‘jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini 
hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga 
joriy etish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish; 

global iqlim o‘zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo‘jaligi 
rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta'sirini yumshatish bo‘yicha 
tizimli chora-tadbirlar ko‘rish. 
Iqtisodiyotni diversifikatsiyalashdan maqsad ishlab chiqarish sub‘ektlarini 
ixtisosligiga bog‘liq bo‘lmagan yangi mahsulotlar bozoridagi faoliyatini kengaytirish, 
ularni marketing strategiyasini rivojlantirishga yo‘naltirishdir. 
Diversifikatsiya ishlab chiqarishda yuqori samaradorlikka erishish, iqtisodiy 
foyda olish, bankrotlikka barham berish va boshqa maqsadlarda amalga oshiriladi. 
Ilgari bir sohada ixtisoslashgan sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, moliya va boshqa 
sohalardagi firmalarning boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari, xizmat ko‘rsatish 
sohalariga, birinchi navbatda, yuqori samara beradigan sohalarga kirib borishi, 
ularning 
xo‘jalik 
faoliyati 
sohalari 
va 
imkoniyatlarini 
kengaytirish 
diversifikatsiyaning asosiy tamoyilidir. 
Diversifikatsiyaning asosiy ikki ko‘rinishi yaxshi rivojlangan
4
. Ular quyidagilar: 
1. Ishlab chiqarish diversifikatsiyasi. Bunda diversifikatsiya natijasida 
turlituman tovarlar ishlab chiqaradigan, xizmatlar ko‘rsatadigan keng tarmoqli, ammo 
hamisha ham texnologik jihatdan o‘zaro bog‘langan majmualar vujudga keladi. 
Bunday majmualarga agrosanoat majmuasi, o‘rmon-sanoat majmuasi va boshqa 
shunga o‘xshash majmualarni misol keltirish mumkin. 
4
Аронов А. М., Петров А. Н. Диверсификация производства: теория и стратегия развития.- СПб.: Лениздат, 2000.
18 

---

2. Kredit diversifikatsiyasi. Bunda kredit sifatida beriladigan capital mablag‘lar 
xavf-xatarini kamaytirish va yuqori foyda olish maqsadida turli-tuman ob’ektlar 
o‘rtasida taqsimlanadi. Kredit diversifikatsiyasining rivojlanishiga tarmoqlararo 
kapital konsentratsiyasi jarayoni va korxonalararo ichki beqarorlikning kuchayishi 
sabab bo‘ladi. 
Dunyo mamlakatlarida diversifikatsiya jarayoni XX asrning 50-yillari 
o‘rtalarida rivojlana boshladi. Dastlab AQSh, Yaponiya va G‘arbiy Evropa 
mamlakatlarida diversifikatsiya sanoat, transport, qurilish, moliya sohalarida vujudga 
keldi va keyinchalik boshqa mamlakatlarda rivojlandi. Rivojlanishdagi bu 
nomutanosiblik diversifikatsiya xarakteriga ta’sir etuvchi omillarni shartli ravishda 
ikki guruhga bo‘linishiga olib keldi. 
1. O‘ziga xos omillar. O‘ziga xos omillar diversifikatsiyaning, dastavval, AQSh, 
Yaponiya, G‘arbiy Evropa mamlakatlarida rivojlana boshlashi va ushbu mamlakatlar 
ijtimoiy-iqtisodiy omillari bilan bog‘liq ravishda vujudga kelgan. Bu omillar, 
keyinchalik ham boshqa davlatlardagi diversifikatsiyalash jarayonida muhim 
ahamiyat kasb eta boshlagan. 
2. Umumuy omillar. Bu omillar diversifikatsiyalash jarayoni keyinchalik 
rivojlangan davlatlarga tegishli bo‘lgan umumiy omilladir. Ularga ilmiy-texnika 
inqilobi, yuqori foyda olish uchun kurash, raqobat kurashi, texnika taraqqiyotidan 
qolib ketmaslik va boshqa omillar kiradi. 
Diversifikatsiyada firmalar, ayniqsa, monopol firmalarning ko‘p tarmoqlilik 
ta’siri oshadi. Ular avvalo ko‘p daromadli, tez rivojlangan sohalar (masalan 
elektronika, kimyo) da faoliyat boshlaydi. Kompaniyalar mahsulot ishlab chiqarish 
bilan birga shu mahsulotlar uchun zarur bo‘lgan xom-ashyolarni ham o‘zlari 
tayyorlashga kirishadilar. Mablag‘lar kam daromadli sohadan tejab ko‘p daromad 
keltiradigan tarmoqlarga sarf etiladi. Masalan, AQSh konsernlari xizmat ko‘rsatish, 
qurilish ishlari, savdo-sotiq axboroti, jihozlarni ijaraga berish va boshqa ishlar bilan 
shug‘ullanadilar. 
So‘ngi yillarda respublikamizda barcha sohalar singari qishloq xo‘jaligini ham 
diversifikatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlashga alohida e’tbor 
berilmoqda. Respublika agrar tarmog‘ining asosiy ishlab chiqarish sub‘ekti 
hisoblangan fermer xo‘jaliklarining bozor iqtisodiyoti sharoitida barqaror 
rivojlanishida faqat bir sohada ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanishi etarli 
emasligi nazariy va amaliy tomonlama o‘z isbotini topib bormoqda. Faoliyatni 
bunday tarzda olib borish ishlab chiqarish rentabelligini oshirish imkoniyatlarini 
pasaytiradi. Qo‘shimcha daromadning yo‘qligi yangi faoliyat turlarini tashkil etish, 
ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va ko‘zda tutilmagan zararlarni oqilona 
bartaraf etish imkoniyatini kamaytiradi. Bu salbiy omillar esa o‘z navbatida, fermer 
xo‘jaliklarini iqtisodiyotimizda barqaror va raqobatbardosh sub‘ekt sifatida 
shakllantirishga to‘sqinlik qiladi. 
Uchinchidan, qishloq xo‘jaligida investitsion muhit yaxshilanadi. Boshqa 
faoliyat turlarining moddiy-texnik bazasi va moliyaviy daromad manbayining 
mavjudligi investitsion tavakkalchilik darajasini kamaytirishga yordam beradi. 
Shuningdek, tashqi investitsiya hisobiga ichki investorlik faoliyatini yuritish imkoni 
19 

---

shakllanadi. Bunda ichki investitsion faoliyat sub‘ekti sifatida diversifikatsiyalangan 
faoliyat sohalari namoyon bo‘ladi.