O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

Nuqtа, to‘g‘ri chiziq vа egri chiziq, to‘g‘ri chiziq kеsmаsi. Birinchi sinfdаn bоshlаb o‘quvchilаrdа nuqtа, to‘g‘ri chiziq vа egri chiziq, to‘g‘ri chiziq kеsmаsi hаqidа аniq tаsаvvurlаrni tаrkib tоptirish kеrаk. Shuni eslаtib o‘tаmizki, “nuqtа”, “to‘g‘ri chiziq” tushunchаlаri hоzirgi kundа o‘qitilаyot-gаn mаktаb gеоmеtriya kursining аsоsiy tushunchаlаridir. Shu sаbаbli “nuqtа dеb nimаga аytilаdi?”, “to‘g‘ri chiziq dеb nimаga аytilаdi?” dеgаn sаvоllаr mа’nоgа egа bo‘lmаy qоlаdi.


2.3. Tenglik va tengsizliklami o‘rgatish metodikasi bilan tanishtirish.

Matematik ifodalar.

Sonlar va ular ustida amallami belgilaydigan matematik simvollaming ma’lum qoidalari bo’yicha tuzilgan ketma-ketligi matematik ifoda deb ataladi. Ushbu ko’rinishdagi yozuvlar o’zgamvchili ifodalaridir: a-b, 14+s; b(35-b):5
Quyidagilar sonli ifodalar: 16+2, 6-4, 6*3-2, (26-12)+2+4 vah.k.
Matematika dasturida bolalami matematik ifodalami yozish va o’qishga o’rgatish amallaming bajarilishi tartibi qoidalari bilan tanishtirish hisoblami bajarishda ulardan foydalanishga o’rgatish, ifodalami aynan almashtirish bilan tanishtirish ko’zda tutilgan.
O’quvchilami sonli ifodalar bilan tanishtirshda usliyotda ma’lum bosqichlar ko’zda tutiladi.
I-Bosqich. 1- sinfning boshidayoq, qo’shish va ayirish amallari ma’nosini o’zlashtirish bosqichida bolalar bunday ifodalami o’qiydilar "Beshga bimi qo’shsak, olti bo’ladi", "Sakkizdan uchni ayirsa, besh bo’ladi". Misollaming yozuvidagi"+" va belgilarining ma’nosi ushbu alomat bo’yicha o’zlashtiriladi: agar
ko’paydigan (kamayadigan) bo’lsa, demak, qo’shamiz (ayiramiz), demak "+" belgisini qo’yish kerak.
Birinchi sinfda boshlab arnal hadlarining nomlari kiritiladi:
3+2. Bu 3va 2 sonlarining yig’indisi. U 5 ga teng. 6-4. Bu 6 va 4 sonlarining ayirmasi. U 2 ga teng.
Qo’shishda sonlaming nomlari (komponentlari): 1 qo’shiluvchi, 2-qo’shiluvchi va qo’shish amali natijasining nomi - yigindiga yigirmanchi dars avjratiladi. Bu so’zlami o’zlashtirib va yodlab olishga taxminan uch hafta ajratiladi. O’qituvchilaming e’tiborini mana bu faktga qaratamiz: o’qituvchining "qo’shishda sonlaming nomlarini aytib ber",-degan savoliga bolalar odatda mana bunday javob beradilar: "birinchi qo’shiluvchi, ikkinchi qo’shiluvchi, yig’indi". O’qituvchi ko’pincha ushbu faktni ajratmasdan bu javobni to’g’ri deb topadi: qo’shishda birinchi va ikkinchi qo’shiluvchilargina sonlardir, yig’indi esa amal natijasidir. Shu sababli bu erda o’qituvchi ikkita savol qo’yishi lozim. "Qo’shishda sonlar qanday ataladi?" "Qo’shish natijasi qanday ataladi?" yoki bunday so’rashi lozim: "3+2 yozuvidagi sonlaming nomlarini aytib ber". Bu bilan o’quvchilar ongida "ifoda" va 2 ifodaning qiymati tushunchalarini" ajratish"uchun yaxshi sharoit yaratiladi.
"Birinchi qo’shiluvchiga beshni ikkinchi qo’shiluvchiga uchni qo’shish kerak" kabi ifodalarga yo’l qo’ymaslik lozim, chunki bu narsa tavtalogiyadir (takrorlashdir). Qo’shish atamalari o’zlashtirilgandan so’ng (59-dars ayirish atamalari kiritiladi). Bolalar "kamayuvchi", "ayiriluvchi", "ayirma" atamalarini katta qiyinchiliklar bilan eslab qoladilar. Bu so’zlaming ma’nosi ustida ishlash, ulami ko’rsatmali qilish lozim. 9 ta katta kubni sanab olish va bir-birining ustiga qo’yish mumkin. Katta tog’ hosil bo’ldi. Endi 9dan 3ni ayiramiz - 3ta kubni olib tashlaymiz - tog’ni kichiklashtiramiz, shu sababli 9-bu kamayuvchidir, 3 ayiriluvchidir, 3ta kubni olib tashlayapmizda, stol ustida bor narsa va olgan narsamiz orasidagi farq qoldi, ya’ni 6 ayirmadir.
Ayirishga doir 9-3=6 va hokazo misollami yozayotib, o’qituvchi bolaning diqqatini yozilgan misolda kamayuvchi eng katta son ekaniga qaratadi. Bu darslarda o’qituvchi bolalarga matematika tilining xususiyatlari haqida so’zlab beradi. Bu qisqa, lo’nda tildir, unda har bir so’z bir qiymatli ma’noga ega. Matematik bilimlarni o’zlashtirishni bosh shartlaridan biri matematik nutqni egallashdir. Hozir ham maktablarimizda matematikada ko’p so’zlash kerak emas, balki ko’proq misollar echish lozim deb hisoblaydigan o’qituvchilar uchrab turadi. Bolalar sanashni bildilar demak hisoblash usullarini o’zlashtiradilar, shu bilan maqsadga erishildi deydilar. Aslida matematikani bilish bu uning atamalari ma’nosini o’zlashtirish matematik tilni egallashdir. SHu maqsadga deyarli har bir darsga matematik diktant o’tkazib turish yaxshi xizmat qiladi. Matematik nutqning rivojlanishiga turli eslatmalar yordam beradi. Eslatmalardan biri misolni iloji boricha turlicha o’qishdir.
Misolni bunday o’qish mumkin.
l.Amal bo’yicha.
2.Sonlaming nomi bo’yicha.
3. Natijasi bo’yicha.
4. ...ta, kamaytiring , orttiring.
Matematik nutqni rivojlantirish uchun bunday topshiriq berish foydalidir: "Bitta misolning o’zini eslatmadan foydalanib har xil usullar bilan o’qi".
Navbatdagi darslarda og’zaki sanoq ishida matematik diktant berilib unda misol turlicha ifodalanadi.
1.5 ga 4 ni qo’shing
2.6 va 4 sonlaming yig’indisini toping.
3.9 ni 3 ta kamaytiring.
4. Birinchi qo’shiluvchi-2, ikkinchi qo’shiluvchi- 7, natijasini toping.
5. Kamayyuvchi- 7, ayiriluvchi 3 natijasini toping.
6. 6 ni 2 ta ortiring va hokazo...
"+" va belgilari faqat bajarilishi kerak bo’lgan amallami emas, balki ifodaning nomini ham bildirishga bolalaming e’tiborini qaratish uchun buni bunday ko’rsatmali qilish lozim. (84- rasm) 5 - bu yig’indi, qo’shish natijasi biroq "teng” belgisi 2+3 yozuvi yig’indi deb atalishini ko’rsatib turibdi.
2+3=5
“Yig’indi" atamaning ifodaning o’zining norm sifatidagi va ifoda qiymatining nomi sifatidagi ikki yoqlama ma’nosi ham ushbu turdagi masalalami echish jarayonida mustahkamlanadi: "Bir likopchada 2ta olma, ikkinchi likopchada 4ta olma bor. Ikkala likopchada hammasi bo’lib qancha olma bor?" o’quvchilar javob beradilar " Likopchalarda 6 ta olma bor", yoki" ikkala likopchadagi olmalar soni 2 va 4 sonlaming yig’indisiga teng. SHunga o’xshash ish 2-sinfda, ko’paytirish va bo’lish amallarini o’rganishda o’tkaziladi. "Ifoda", "ifodaning qiymati" atamalari 2-sinfda kiritiladi. SHu vatqdan boshlab topshiriqlar ushbu shaklda beriladi: "Ifodani o’qi", "Berilgan masala bo’yicha ifoda tuz" berilgan ifoda bo’yicha masala tuz" va hokazo...