O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi xorazm viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

Suvyorgan madaniyatiga oid dastlabki yodgorliklar 1945–1946 yillarda Qoraqalpog’istonning Jonbosqal’a rayonidagi Jonbos–6 qarorgohidan va 1954 yillarda Oqchadaryoning qadimgi irmoqlari bo’yidan Qamishli 1, Qamishli 2 qarorgohlaridan topilgan. Ularning materiallari asosida S.P.Tolstov Suvyorgan madaniyatini rivojlanishining bosqichlarini aniqlagan. Olim uni miloddan avv. II ming yillikning birinchi yarmiga oid bo’lib, Kaltaminor madaniyatining qamishli bosqichi deb ko’rsatadi. Miloddan avv. II ming yillikning ikkinchi yarmiga kelib, bu madaniyatni yaratgan urug’-jamoalar tozabog’yobliklar bilan aralashib ketadilar.
Suvyorgan madaniyati sopol idishlari ustida qizil rang izlari saqlanganligi bilan ajraladi. Tadqiqotchilar fikricha, bu madaniyat janubiy hududlardagi qadimgi dehqonchilik qabilalari madaniyati ta’sirida shakllangan.
Amirobod madaniyati so’nggi bronza davri oid yodgorlik bo’lib, u 1940 yilda Amudaryoning quyi havzasidagi Amirobod kanali havzasidan topilgan. 1950 yillarga kelib, Amirobod madaniyatiga doir bir necha yodgorliklar topildi. Ularning orasida eng yaxshi saqlangan va boy arxeologik materiallar bergan yodgorlik Yakka –Parson 2 makoni hisoblanadi. Makonni qazish vaqtida 20 yaqin yerto’la tipidagi kulbalar topildi. Kulbalar maydoni va atrofidan g’alla o’ralari, omborlar, o’choq, gulxan qoldiqlari, sopol parchalari, tosh yorg’uchoqlar, bronzadan ishlangan bir tig’li pichoqlar, o’roq, bigiz va ko’plab hayvon suyaklari topildi. Har bir kulbaning o’rtasida o’choq bor. Ular bir juft oilaga tegishli ekanligidan dalolat beradi.
Amirobod yodgorliklari atrofida shu davrlarga oid irrigatsiya izlari va qadimgi ekinzor maydonlari ham ko’plab uchraydi. Bu esa ularning hayotida chorvachilik bilan birga qo’ltiq dehqonchiligi rivojlanganligini ko’rsatadi.
Amirobod madaniyati X–YIII asrlarga tegishli bo’lib, bu davrda chorvador qabilalar orasida ijtimoiy – iqtisodiy tengsizlik vujudga kela boshlagan edi.
XULOSA
XX asrning 30-yillariga qadar qadimgi davr tarixi faqat yozma manbalarga tayangan holda o’rganilgan edi. SHu asr 30-40-yillarining oxirlarida O’rta Osiyoda turli davrlar muammosining o’rganilishi tarixi, adabiyotlardagi mavzuga oid yondashuvlar dastlab tahlil qilingan.
XX asrning 30-yillaridan boshlab, ayniqsa, 50-80-yillar davomida O’rta Osiyoning barcha viloyatlarida keng arxeologik tadqiqotlar amalga oshirilib, bronza, ilk temir davri tarixiga oid ma’lumotlar to’plangan va fanga joriy etilgan. Aynan shu yillarda ilmiy axborot doirasining kengayishi tufayli ilk davlatchilik va shaharsozlik madaniyatining arxeologik belgilarini ishlab chiqishga asos solingan. Bundan avval G’arb va sovet tarixshunosligida mavzu faqat yozma manbalarga tayangan holda o’rganilgan edi.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar yozma manbalar bilan taqqoslangan. Manbashunos va qadimshunos olimlarning nashrlarida qadimgi oila va uning tarkibi, urug’ va hududiy qo’shnichilik jamoasi, qabila va qabilalar birlashmasi, boshqaruv tartibi kabi masalalar yoritilgan. Sobiq sovet davri tarixchi olimlari turli davrlar muammolarini o’rganish paytida shu davr hukmron mafkurasi talablarini amalga oshirishga majbur edilar. Markscha uslubiy yondashuv va nazariya doirasidan chiqib, davlatning kelib chiqishi to’g’risidagi nazariyalarning ko’p xilligiga asoslangan holda tadqiqotlar olib borish sovet davrida mushkul bo’lib, mavzuni yoritishda to’siqlar yaratgan. Quldorlik davlati – davlatchilikning birinchi shakli deb e’tirof etilgan edi.
G’arb tarixshunosligida ham mintaqadagi ilk temir davri masalasiga doir tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ammo, XX asrning 90-yillariga qadar xorijiy tadqiqotchilarga yozma manbalardan tashqari O’rta Osiyo arxeologiyasi ma’lumotlaridan beistisno foydalanish imkoniyatlari chegaralangan bo’lib, ularning asarlarida mavzu bo’yicha muammoli yoki noto’g’ri yoritilgan masalalar ko’rsatib berilmagan. Bundan tashqari, G’arb adabiyotlarida O’rta Osiyoning qadimgi tarixi asosan SHarqiy Eron tarixi sifatida yoritilgan. Masalaga ana shunday yondashuv ayrim noto’g’ri qarashlarning shakllanishiga olib keldi.
XX asrning 90-yillarida mazkur mavzuni o’rganishda yangicha kontseptual yondashuvlar ishlab chiqilmaganligi tufayli sovet davri tarixshunosligidan meros qolgan sinfiy nazariya yangi tadqiqotlarda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. SHu bilan birga, ayrim manbashunos va qadimshunos olimlarning nashrlarida davlatning kelib chiqishi to’g’risidagi nazariyalarning ko’p xilligiga o’z e’tiborini qaratish zarurati, bu muammoni o’rganish va yechish faqat sinfiy nazariya bilan chegaralanmaganligi ta’kidlandi.
Mustaqillik yillarida Markaziy Osiyo mamlakatlarida qadimgi va o’rta asrlar davrlari tarixini qayta ko’rib chiqish va yangi asoslarda yoritish jarayoni bir-birlaridan ajralgan holda boshlandi.
Xorazm davlati XX asrning 80-yillariga qadar mintaqadagi eng qadimgi davlatlar deb kelingan. Keyinchalik, ular O’rta Osiyo davlatchiligi tarixining davrlashtirilishidagi uchinchi bosqichga tegishli davlatlar sifatida talqin qilindi.
Umuman olganda, XIX asrning ikkinchi yarmi, XX-XXI asr boshlari tarixshunosligidagi ko’plab nazariyalar va yondashuvlarning izohida unga tanqidiy baholar berish, ayniqsa, “sinfiy” nazariyadan voz kechish bilan birga, ayrim yondashuvlar va tadqiqotlarning ijobiy jihatlarini ajratib ko’rsatish lozim.