O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi xorazm viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

Tolstov manzilgohini A.V.Vinogradov Jonbos–4 makoniga yaqin joydan topgan va ustozi S.P.Tolstov sharafiga ”Tolstov manzilgohi” nomini bergan. Tadqiqotlar natijasida makonning rivojlangan neolit davriga to’g’ri kelishi va mil.avv. IVming yilliklarga oid ekanligi aniqlandi.
Makondan ikkita xona qoldig’i topilgan bo’lib, ulardan birining maydoni 110–120kv.m. Xonaning konussimon tomi avval qamish, so’ngra daraxt qobig’i bilan yopilgan. Xonadan ustun qoldiqlari va o’choq izlari aniqlandi. Makondan chaqmoqtoshdan ishlangan mikrolit qurollar, kamon o’q uchlari, turli xil suyak qurollar – garpunlar, qarmoqlar, ignasimon uchli qurollar, ignalar, silliqlanib ishlangan boltachalar, tosh va sopollarni silliqlaydigan asboblar, chig’anoqlardan, parranda suyaklari va feruza toshdan yasalgan taqinchoqlar topilgan. SHuningdek, qora–qizg’ish va oq rangdagi bo’yoqlar bilan bo’yalgan turli naqshlar bilan bezatilgan sopol buyumlarning parchalari topilgan. Tolstov manzilgohidagi tosh qurollarning Darvozaqir I, II va Katta Tuzkon makonlaridagi qurollar bilan o’xshash tomonlari aniqlangan.
Tolstov manzilgohidan topilgan ashyolar Kaltaminor madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini yanada oydinlashtirdi. Jumladan, Kaltaminor xo’jaligining asosini baliqchilik tashkil qilgan. Baliq ovida to’rdan, suyak garpunlardan, tosh sanchqidan va qarmoqlardan keng foydalanganlar. Ularning namunalari Kaltaminor madaniyati yodgorliklarida ko’plab uchraydi. Xo’jalikda hayvon ovi ham muxim axamiyatga ega bo’lgan. Ular asosan, yovvoyi cho’chqa, buxoro ohusi, jayron, qulon, sayg’oq va boshqa hayvonlarni ovlaganlar. Ovda ular o’q–yoydan keng foydalanganlar. Xo’jalikda pardozlangan tosh boltalar va teshalardan foydalanishgan. Axolisi to’qimachilik bilan ham shug’ullanib, o’zlari uchun kiyim–kechak va baliqlar uchun to’r to’qishgan. Xo’jaligining uchinchi tarmog’i termachilik bo’lgan. Yodgorliklarda yovvoyi jiyda danagi ko’plab topilgan.
Sirdaryoning pastki oqimida so’nggi neolit davriga oid ko’pgina makonlar tadqiq qilindi. SHulardan Saksovul va SHulqum qarorgohlaridan katta material olingan. Bu yerdagi ibtidoiy jamoalar ko’pincha qirg’ich qurollarini tosh siniqlaridan yasaganlar. Sopol idishlarning turli shakllari mavjud. Ular tuxumsimon shaklda bo’lib, tagi tekis ishlangan va qisman naqshlangan.
Kaltaminor madaniyatining ijtimoyi rivojlanishida matriarxat davri bo’lib, juft oilalar shakllagan edi. Bundan Jonbos–4 makonidan topilgan 100 ga yaqin mayda o’choqlar darak beradi. SHuningdek, kaltaminorliklar o’z faoliyatlarida tabiatga butunlay qaram edilar. Ular yashash joylari– kulbalarini daryo va ko’l buylarida qurganlar. Daryolar o’z o’zanini o’zgartirishi bilan ular ham o’z manzilgohlarini o’zgartirganlar.
Hozirgi kunda Kaltaminor madaniyati izlari Sirdaryoning quyi oqimi, Qizilqumning ichki hududlari va Zarafshonning quyi havzalarida topilgan.