O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XV asr boshlarigacha)

“budun” yoki “qora budun” nomlari bilan yuritilgan. Budun 
o‘z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etardi. 
O‘n o‘q budun yoki elning hokimi “yabg‘u” yoki “jabg‘u” 
nomi bilan atalardi. Yabg‘u darajasiga faqat xoqon urug‘iga 
qon-qarindosh bo‘lganlargina ko‘tarilardi. O‘n o‘q el sardori 
bir tuman (ya’ni o‘n ming) suvoriyni safga tortar edi. Bunday 
harbiy bo‘linmaning tumanboshisi “shod” deb yuritilgan.
VI asrda Chirchiq, Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo 
hav zalarida o‘ndan ortiq voha hokimliklari mavjud edi. Ularning 
iqti 
sodiy va siyosiy boshqaruvi mahalliy sulola hukmdorlari 
qo‘lida qoldirilib, turklar ulardan faqat boj va yasoq undirib 
olish bilan cheklanadilar.
* Budun – chorvador aholi
* Xoqon – buyuk hukmdor, podshoh, imperator
* Yabg‘u xoqon – xoqon urug‘idan bo‘lgan yurt hokimi
* Shod – o‘n ming qo‘shin qo‘mondoni
* Yasoq – dehqonlar va chorvadorlardan olinadigan soliq

---

16
Xoqonlikning bo‘linishi.
 
Katta-katta qabilalar yoki qabilalar 
ittifoqi markaziy hokimiyatga bo‘ysunmaslikka intilganlar. Turk 
xoqonligi tasarrufida bo‘lgan hududlardagi hokimlar mustaqil 
bo‘lishni istar edilar. Bu omillar xoqonlikning mustahkam 
mar kazlashgan davlatga aylanishiga imkon bermagan.
Bo‘ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali 
bosh qaruv tartibi xoqonlikni tobora zaiflashtira borgan. 
Buning ustiga, Vizantiya, Xitoy va eron bilan doimiy 
raqobat xoqonlik ahvolini yanada og‘irlashtirgan. Oqibatda, 
Turk xoqonligi VI asrning 80-yillari oxirlarida ikkiga: 
Sharqiy turk xoqonligi va G‘arbiy turk xoqonligiga bo‘linib 
ketadi. Buyuk turk xoqonligi barpo etilgan el-yurt Oloy 
tog‘lari sharqidan to Uzoq Sharqqacha bo‘lgan hudud, ya’ni 
Janubiy Sibir, Urxun havzasi (Mo‘g‘uliston), Shimoliy Xitoy