Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Dástannıń baslı ideyaları XI ásirdegi Qaraxaniyler mámleketindegi, ulıwma, 
Oraylıq Aziya ellerindegi tariyxıy sharayatlardıń, jámiyetlik dúzimniń, sociallıq 
turmıstıń ózgeshiliklerinen kelip shıǵadı. Yusip Xas Hajip «Qutaduǵ bilik» 
dástanın Qaraxaniyler húkimdarı Tabǵash Uluǵ Buǵraxanǵa baǵıshlay otırıp, ideal 
patsha, ideal mámleket ideyasın alǵa shıǵaradı. Avtordıń isenimi boyınsha elig 
(patsha) ádil, miyrim-shápáátli, xalqına ǵamxor hám bilimli, dana bolsa, mámleket 
gúllenedi, nátiyjede, xalıq (budun) turmısı kóteriledi, xalıq patshanı jaqsı kóredi. 
Dástanda ómir arqawı – óndirislik miynet dep túsindiriledi, sonıń ushın, 
óndirislik miynet adamları – diyqanlar, sharwalar, ónermentler, túrli kásip iyeleri 
ulıǵlanadı. Elig (húkimdar) miynet adamlarına ayrıqsha itibar berip, olarǵa ǵamxor 
bolıwı kerek, sonda mámleket ǵáziynesi tolı, el abat boladı. 
Yusip Xas Hajiptiń bul kitaptı jazǵandaǵı baslı niyeti, maqseti aǵartıwshılıq, 
maǵriypetshilik ideyaların alıp shıǵıw, olardı patshadan baslap qalıń xalıqqa 
shekem jetkeriw edi. Sonlıqtan, avtor kitaptıń basınan baslap aqırına shekem, 

---

58 
hátteki, kitaptıń atamasına shekem («Qutadǵu bilik») aǵartıwshılıq ideyaların 
sińdirgen. Kitaptıń hárbir orınlarında ilim, bilim, oqıw ulıǵlanadı, bilimge umtılıw, 
ilim iyelew hárbir azamattıń (kitapta «er» dep beriledi) wazıypası dep belgilenedi, 
bilimge ul-qızlardı jastan qunıqtırıw, ul-qızlarǵa
bilimlendiriw isin parız dep biliw 
násiyatlanadı. 
1. Uqush – úl yulatág qarańqu túni, 
Bilig – úl yaruqlıǵ yaruttı seni. 
Mazmunı: Oqıw – ol qarańǵı túndegi shamday, 
Bilim – ol jarıq, jarqıratadı seni. 
2. Oǵul, qizqa ógrát bilig ham adab,
Ańar ikki ajun anıń asǵı tab. 
Mazmunı: Ul-qızǵa bilim ber hám ádepke úyret, 
Sonda eki dúnya olardiki, bilimniń sharapatı bul. 
Shayırdıń kózqarası boyınsha, meyli, patsha bolsın, meyli, qara puqara bolsın, 
hátteki, gúlli jámiyet baxıt-saadatqa, jaqsılıqqa tek aǵartıwshılıq jolı menen, yaǵnıy 
bilim iyelew jolı menen erisedi. Tereń bilim adamlardıń kóńlin aǵartadı, baxıt-
saadatqa, jaqsılıqa jetekleydi. Usınday isenimge tiykarlanıp, Yusip Xas Hajip 
«Qutadǵu bilik» kitabında tereń aǵartıwshılıq ideyaların kóteredi.