Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

2. Beruniydiń «Ótmishten qalǵan estelikler» kitabı 
Beruniy bul kitapta erte dáwirdegi Shıǵıs xalıqları bolǵan arablar, iyraniylar, 
suriyalıqlar, yahudiylar (evreyler), soǵdılar, xorezmlikler h.b. xalıqlardıń turmıs 
tárizi, úrp-ádetleri, bayramları, basqa da máresimleri, jıl esapları haqqında tolıq 

---

37 
hám anıq maǵlıwmatlar beredi. Kitapta iyran, arab, rum, yahudiylerdiń jıl esapların 
(kalendarların) birme-bir keltiredi, olardıń uqsaslıqların hám ayırmashılıqların 
kórsetip beredi. Jıldıń ne sebep 365 kúnnen, 12 aydan ekenligi, hár aydıń 30 
kúnnen turatuǵınlıǵı, jılında kúnniń bir sheregi awısıp 4 jılda bir kúndi quraytuǵını 
haqqında túsindirmeler beredi. 
Alım túrkiylerdiń múshel jıl esabına da toqtap ótedi. Bul jıl esabınıń tiykarǵı 
ólshemi úlken juldız (planeta) Yupiterdiń Quyash átirapın tolıq aylanıp shıǵıw 
waqtı bolıp esaplanadı. Yupiter Quyash átirapın 12 jılda bir aylanıp shıǵadı. 
Shárwa xalıq hár bir jılǵa bir haywannıń atın qoyǵan. Olar tómendegi tártipte 
berilgen: 1. Tıshqan jılı. 2. Sıyır jılı. 3. Barıs jılı. 4. Qoyan (tawshan yamasa 
tawıshqan) jılı. 5. Ulıw (balıq) jılı. 6. Jılan jılı. 7. Jılqı jılı. 8. Qoy jılı. 9. Meshin 
(maymıl) jılı. 10. Tawıq jılı. 11. Iyt jılı. 12. Qara kiyik (dońız) jılı. 
«Ótmishten qalǵan estelikler»de adamnıń payda bolıwı tuwralı túrli 
xalıqlardıń mifologiyalıq isenimleri berilgen. Máselen, iyraniylerdiń isenimi 
boyınsha jerdegi birinshi adam Qayumars bolǵan. Beruniy Iyran tariyxınıń arablar 
basıp alǵanǵa shekemgi dáwirin mifologiyalıq, ańızlıq, tariyxıy dárekler tiykarında 
bayanlap beredi.
Bul kitapta Beruniy óziniń tuwılǵan eli Xorezm tariyxı haqqında da tiyisli 
maǵlıwmatlar beredi. Beruniydiń keltiriwi boyınsha Xorezmdi Iskender 
(Aleksandr Makedonskiy) almastan (b.e.sh. 330-327 j.j.) 980 jıl burın adamlar bul 
jerge qonıs basıp el bolǵan, mámleket dúzgen. Bunnan soń VIII ásirdiń basında 
arab basıp alıwshıları sárkardası Qutayba ibn Múslim Xorezmdi jawlap alıp, xalqın 
islam dinine endiredi, joqarı mádeniyatın joq etedi, Xorezm jazıwın, kitapların 
keleshek áwladlar bilmestey etip qurtadı, alımların, oqımıslıların óltirtedi. Beruniy 
bul jaǵdaylardı kútá ashınıp jazadı. Kitapta, sonday-aq zardushtiylik (zoroastrizm) 
dini haqqında hám onıń tiykarın salıwshı Zardusht (Zaratushtra), muqaddes kitabı 
«Avesto» haqqında áhmiyetli maǵlıwmatlar keltirilgen. 
«Ótmishten qalǵan estelikler»diń bir bóliminde musılman emes xalıqlardıń 
hám musılman xalıqlardıń islamǵa deyingi hám islam dáwirindegi úrp-ádetleri, 

---

38 
dástúrleri, diniy máresimleri, bayramları haqqında qızıqlı maǵlıwmatlar beriledi. 
Solardıń ishinde Beruniy, ásirese, Nawrız bayramına ayrıqsha toqtap ótedi. 
Beruniydiń bul kitabı kózi tirisinde-aq dógerektegi ellerge tez tarqalıp ketti, 
onıń atı ullı alım sıpatında kóp ellerge málim boldı. Bul kitaptı jazǵanda ol 27 
jasında (1000-jılı) edi. Kitaptaǵı tariyxıy, etnografiyalıq, astronomiyalıq, diniy h.b. 
maǵlıwmatlar bunnan 1000 jıl burın toplansa da, elege shekem óziniń ilimiy qunın 
joǵaltqan joq. «Ótmishten qalǵan estelikler» – gónermeytuǵın kitaplardıń biri.