Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

«Risolat at-tayr» («Qus kitabı») qıssası astarlı, awıspalı mániste jazılǵan 
bolıp, duzaqqa túsken quslardıń azatlıqqa umtılıw háreketleri súwretlengen. 
«Salaman hám Ibsal» qıssası ashıqlıq waqıyaların sáwlelendiriwge baǵıshlanǵan. 
Ibn Sinanıń bul qıssaları orta ásirlik prozanıń jaqsı úlgilerinen bolıp tabıladı.
Ibn Sina ádebiyattanıw ilimine de úles qostı. Onıń «Fan nash-sher» («Sheyr 
ilimi») kitabı áyyemgi grek poeziyasınıń formaların, janrların, qurılısın ashıp 
beredi. 
 
Ábiw Rayxan Beruniy (973-1048) 
1. Ómiri hám xızmeti tuwralı maǵlıwmatlar. Ullı enciklopedist alım, 
shayır, biziń jerlesimiz Ábiw Rayxan Beruniy 973-jılı Xorezm patshalıǵınıń Kát 
qalasında tuwılǵan (házirgi Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Beruniy qalası 
danıshpan alımnıń atına qoyılǵan). Tolıq atı Ábiw Rayxan ibn Ahmed Beruniy. 
Miynetlerine usı at penen qol qoyǵan. Jas alım xosh iyisli rayxan gúlin kútá jaqsı 
kóredi eken, hátte, onı qolına alıp júredi eken. Rayxan taqallusi usı gúldiń atınan 

---

35 
kelip shıqqan. Ózi Kát qalasınıń sırtındaǵı Berun elatında tuwılǵanlıqtan, onıń 
húrmetine Beruniy taqallusin qabıllaǵan. 
Beruniy balalıǵında atadan jetim qalıp, jesir anası menen jetpeslikte kún 
keshirer edi. Zeyinli hám uqıplı, talapshań bala kún kóris qıyınshılıǵına 
qaramastan, on tórt-on bes jaslarına shekem matematika, astronomiya, geografiya, 
filosofiya ilimlerin jaqsı dárejede iyeledi, arab tilin, eski ádebiy hám ilim tili 
bolǵan Siriya tilin úyrendi. (Bul tildi bilgenler góne aramiy jazıwında pitilgen 
ilimiy hám ádebiy kitaplardı oqıw múmkinshiligine iye bolatuǵın edi), sonday-aq 
eski grek tilinen xabardar boldı. Ol endi úlken ilim menen shuǵıllanıwǵa bilim 
dárejesi, uqıbı, ıqlası, miynetkeshligi jaqlarınan tayar edi. Tilekke qarsı, ilimdi 
dawam ettiriwge imkaniyatı bolmadı, sebebi, kún kóris, tirishilik etiw jaǵdayları 
ilim jolın baylap qoyǵan edi. Biraq jas Ahmadtıń da (Beruniydiń azan aytıp 
qoyǵan óz atı), dúnya júzilik ilimniń de nesibesi, baxtı bar eken. Usınday ullı 
talant, bolajaq ullı alım, danıshpan oyshıl Beruniy tirishilik mashqalaları astında 
qalıp qoymay, dúnyajúzilik ilimniń jarıq juldızı boldı. Ol Kát qalasında jasaytuǵın 
belgili alım Ábiw Nasır ibn Iraqiydiń kózine túsedi hám onıń járdemi menen Kát 
húkimdarınıń qáwenderliginde bilimin tereńletiwge, ilim islewge múmkinshilik 
aladı. Ustaz Iraqiydiń tapqan talantı tez arada óz jemisin berdi. Beruniy 16-17 
jaslar shamasında quyash nurlarınıń eń tik túsetuǵın halatın (neshe gradus, neshe 
minut, neshe sekund) ózi islegen ásbap penen dál anıqlap berdi. Bul onıń ilimdegi 
dáslepki oylap tabıwı edi.
Beruniy 21 jasında (994-j.) Xorezmde Kát qalasında dúnya ilimi tariyxında 
birinshi mártebe jer sharınıń globusın islep shıqtı. Demek, jer sharınıń globusı