O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

 
6.4.Yusup Has Hajibtin` ta`lim ta`rbiyaliq oylari 
Da`stannin` ha`r bir babi arnawli bir ma`selege bag`ishlanadi, baplar ideyaliq mazmuni menen 
o`z-ara baylanisip baradi, biri ekinshisin toliqtiradi. 
«Qutadg`u bilig» tin` ko`pshilik baplari XI a`sir qaraxaniylar da`wirindegi ja`miyetlik siyasiy
ma`selelerge bag`ishlang`an. Da`standa danaliq penen el basqariw haqqinda so`z baradi. 
Begler bilim menen el áàsqaradi, 
Aqil menen xaliqtin` isin orinlaydi, 
Begtin` ati ilim menen baylanisli, 
Eger bek bilim menen is alip barsa, 
Onin` ati ma`ngi jasaydi 
Yusup Has Hajip el basqariwdin` en` basli sha`rti, jaman a`detlerden saq boliw, ishimlik ishpew - 
dep tu`singen. 
Bor ichmas kerek ba`g fasad qilmas,
Bu ikki qiliqdin qachar qut bolsa. 
(Maqtanshaqliq penen ishkilik ishiw ha`r bir basshinin` dushpani. bul eki a`detke muptala bolg`an 
adamnan ha`mme waqit baxit qashadi) . 
Sonin` ushin da Yusup Has Hajip el basqariw ushin aqilli adamlardin` za`ru`r ekenligin a`rman 
etedi. Yag`niy, onin` aytiwi boyinsha «bir adam pu`tkil eldi basina ko`teriwi qiyin. Og`an qol ushin 
beriwshi danishpanlar kerek». Ol ha`mme waqit xaliq ta`repinde turip so`yleydi. Xaliqtin` bir wa`kili 
sipatinda patshadan u`sh tu`rli o`tinishti qabil etiwin soraydi. 

---

- 33 - 
«A`y, el iyesiYo Xaliqtin` sennen u`sh o`tinishi bar. Oni orinlaw pariz ha`m qariz. Birinshisi 
puldin` qa`dirin ko`ter. Ekinshisi-xaliq ushin za`ru`r bolg`an a`dalatli zan`lardi shig`ar. U`shinshisi-
jollardi qaraqshilardan qorg`aYo A`y eldin` sa`rdariYo Usi u`sh talapti orinlag`annan keiyn, 
xalqin`nan da u`sh na`rseni talap qilYo Birinshisi-shig`arg`an buyrig`in`di xaliq toliq orinlaw kerek. 
Ekinshisi-ma`mleketke tapsiriliwi kerek saliqlar waqtinda tapsirilsin. U`shinshisi-pu`tkil xaliq 
dostin`a dos, dushpanin`a dushpan bolsin». Shayirdin` pikiri boyinsha wa`zir ha`m la`shker basi 
ma`mlekettin` u`lken tayanishi. Wa`zir o`z bilimi arqali ha`reket jasasa, la`shker basi ku`sh-qu`direti 
arqali xaliqti qorg`aydi.
Misali: 
Wa`zir la`shker basi - bul eki a`lem, 
Birewinde qilish, birinde qa`lem,
Bular xaliqtin` qorg`awshisi sezgenim, 
Ekewide ten` uslag`ay dizginin.
Usinin` menen birlikte avtor til haqqinda og`ada bahali pikirlerdi ortag`a taslaydi: 
So`zin`e iqtiyat bol,basin` ketpesin, 
Tilin`e iqtiyat bol, tisin` sinbasin,
Uzin arqan qila berme so`zin`di,
Bir ku`nleri alip keter o`zin`di, 
Danishpan boladi bilip so`ylegen, 
Sol ushin da onin` so`zi o`shpegen. 
Da`standa ko`rsetilgenindey-aq bilim bul baxittin` gilti. Bilimi ku`shli adam hesh waqit qag`inip 
su`rinbeydi. Avtor bul haqqinda bilay deydi: 
Bilimsizlik - bir apatqa jolig`ar, 
Bilimlilik - jasqa qaray tolig`ar, 
To`r esiktin` parqin bilmes bilimsiz,
Payti tiyse, to`rdi bilg`ar bilimsiz.
«Qutadg`u bilig» didaktikaliq da`stani moral` ha`m a`dep-ikramliliqqa bayla-nisli qimbatli 
pa`ndi-na`siyatlarin o`z ishine aladi. Da`stan avtori ta`repinen til a`debi, sewgi, sadaqat, rasgo`ylik 
ha`m hadalliq kibi ma`seleler haqqinda hikmetli so`zler aytiladi.. Bular da`stannin` pu`tin mazmuni 
ha`m ma`nisine sin`diriledi. 
Avtor u`yleniw ha`m bala ta`rbiyasi haqqindag`i 53-bapta sem`ya ha`m bala ta`rbiyasinin` 
quramali ekenin ko`rsetedi, balani jas waqtinan baslap jaqsi etip ta`rbiyalaw kerekligin aytadi.
«Qutadg`u bilig» XI a`sirdegi Orta Aziya ha`m Shig`is Tu`rkistandag`i tu`rkiy xaliqlari ha`m 
qabilalar tilinin` esteligi. «Qutadg`u bilig»te biz ko`p g`ana arxaik so`zlerdin` qollaniwdan shig`ip 

---

- 34 - 
ketgenin, biraq «y»« ha`m «z»sesleri orninda «d» sesin qollaniw kibi arxaik formanin` dawam etip 
kelgenin ha`m de arabsha, parsi-ta`jikshe so`zler bir qansha ko`p isletile baslag`anin ko`remiz. 
«Qutadg`u bilig» xaliq awizeki do`retiwshiligi tiykarinda tu`rkiy xaliqlar jazba a`debiyatinin` 
rawajlana basalg`anin ha`m da`stanshiliqta jetiskenliklerge eriskenin ko`rsetedi. 
Sonin` menen birge «Qutadg`u bilig» XI a`sir qaraxaniylar da`wirindegi ja`miy-etlik siyasiy
turmis ha`m ma`deniyatin u`yreniwde de biybaha derek. 
Paydalanilg`an a`debiyatlar 
1. Baskakov N. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. Moskva, 1962 g. str 252. 
2. G`ulamov Ya.G`. Aliysher Navoyining davrini wrganish haqida. Tashkent, «Fan». 1948 yil, 3-
bet. 
3. Ma`mbetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet. 
4. Ma`mbetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Bilim. 1997, 78-bet. 
5. Yusup Has Hajib. Qutadg`u bilig. -Tashkent: «Fan», 1976 y. 

---

- 35 -