O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

Paydalanilg`an a`debiyatlar 
1. Ma`mbetov K. A`yyemgi da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati .No`kis, 1976.
2. Mallaev N.M. O`zbek a`debiyati tariyxi. -T., 1976. 
3. Ma`mbetov K. A`yyemgi da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati .No`kis, 1992 
4. Ma`mbetov K. Qaraqalpaq tolg`awlari. No`kis, Bilim. 1995. . 

---

- 65 - 
14-tema: XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati
Kirisiw. Da`wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a`debiy sholiw. (6 saat) 
JOBASI: 
1 Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari 
2. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi
14.1. Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari 
Da`wirdin` tariyxiy, siyasiy, ekonomikaliq jag`daylari. Qaraqalpaqlar Sirdar`ya boyinda 
1721-1723 ha`m 1741-1762-jillarda jasag`an da`wirdegi tariyxiy uaqiyalar. Milliy a`debiyatimiz 
tariyxinin` qa`liplesiw bag`darlari. 
«Qaraqalpaq a`debiyatlari ele az izertlengen a`debiyat» dep jazg`an edi belgili izertlewshi 
N.Dawqaraev. Rasinda da elege shekem qaraqalpaq tariyxi boyinsha belgili da`rejedegi miynet 
qolg`a kiritilmey atir. Ha`zirgi ko`z qarastan xalqimizdin` milliy tariyxin, a`debiyatimizdin` 
qa`liplesiwi bag`darlarin duris ko`rsetetug`in miynetler biz ushin og`ada za`ru`r. N.Dawqaraev 
o`zinin` kandidatliq ha`m doktorliq dissertatsiyalarinda qaraqalpaq xalqinin` xaliq sipatindag`i 
milliy a`debiyatimizdin` qa`liplesiwi bag`darlarina tiyisli mag`liwmatlardi aniqlastirdi. Xalqimiz 
qaraqalpaq degen at penen tariyx jilnamalarinda X-XII a`sirlerde ko`rine basladi. Bir qatar 
alimlarimiz ha`zirgi qaraqalpaqlardi Orta a`sirdegi pecheneg dep atalg`an xaliqtin` a`wladjari 
degen pikirdi aytadi. Pechenegler X-XII a`sirler dawaminda Edil da`r`yasinin` boyin, Aral ten`izi 
menen Kaspiy ten`izinin` arasindag`i dalaliqta ma`kan etken. Pechenegler bul uaqitta Xorezmliler 
menen ha`r ta`repleme tig`iz baylanista bolg`an. X-XII a`sirdegi oris shejirelerinde, oris ha`m 
shig`is alimlarinin` shig`armalarinda pecheneglerdi pecheneglerdi diyxanshiliq, sharwashiliq ha`m 
baliqshiliq penen ku`n ko`retug`in ko`shpeli tu`rk xalqi dep esaplaydi. Burin pecheneg awqamina 
birlesken mayda uriw toparlarin 1146-jildan baslap oris jilnamalarinda aldi menen «klobuki» 
yag`niy «qalpaq» dep sonin ala «chernieklobuki» dep atalg`an. Xorezm tariyxshisi Abdul Fazla 
Bayxaki Xorezmnin` patshasi Altin Tashtin` U`stirttegi jillap alip qoyg`an 7500 atli gvardiyasin 
«Kalpak» dep ataytug`inin jazg`an. Pecheneglerdin`-Chernie klobukiler, Qipshaq-polovetsler 
menen tig`iz baylanista jasag`anlig`i, u`sheuinin` tili, dini, turmis o`zgeshelikleri jag`inan jaqinlig`i 
tariyxiy mag`liwmatlarda aytiladi. Chernie klobukiler jo`nindegi son`g`i mag`liwmat 11-92-jilda 
«Ipat`evskaya Letopis`» materiallarinda gezlesedi.
Belgili tariyxshi Rashiddin 1239-jili batiydin` orislarg`a atlanisin jaziw menen qatar, 
orislardin` awqamlasi retinde, «QA`WIMI-KULAXI-SIYaX»/Qaraqalpaq qa`wimi/ degen xaliqti 
ko`rsetedi. Song`i uaqittag`i izertlewshiler bul xaliqti oris jilnamalarindag`i «Chernie klobukiler» 
dep esaplaydi. Arab jaziwshisi En-Nuveyri /1333-jili qaytis bolg`an/ Altin Ordanin` sostavindag`i 
Qipshaqlardi turmisin jaziw menen qatar «qarabo`rikli»yaa`niy qaraqalpaq «Chernie shapochki» 

---

- 66 - 
dep atalip ju`rgen uriwlardi ko`rsetedi. «Chernie klobukiler» Rashid-ed-dinnin` «Qa`wimi-kulaxi-
Siyax»degen qa`wimlerine og`ada tuwri keledi. Belgili sayaxatshisi ha`m tyurkolog alim German 
Vamberi ha`zirgi qaraqalpaqlardin` shig`isin pecheneglerden taralg`an tu`rk tuximlas xaliqlardin` 
birewi dep esaplaydi.