- 65 -
14-tema:
XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati
Kirisiw. Da`wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a`debiy sholiw. (6 saat)
JOBASI:
1 Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq,
tariyxiy, ma`deniy jag`daylari
2. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi
14.1. Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari
Da`wirdin` tariyxiy, siyasiy, ekonomikaliq jag`daylari. Qaraqalpaqlar Sirdar`ya boyinda
1721-1723 ha`m 1741-1762-jillarda jasag`an da`wirdegi tariyxiy uaqiyalar. Milliy a`debiyatimiz
tariyxinin` qa`liplesiw bag`darlari.
«Qaraqalpaq a`debiyatlari ele az izertlengen a`debiyat» dep jazg`an
edi belgili izertlewshi
N.Dawqaraev. Rasinda da elege shekem qaraqalpaq tariyxi boyinsha belgili da`rejedegi miynet
qolg`a kiritilmey atir. Ha`zirgi ko`z qarastan xalqimizdin`
milliy tariyxin, a`debiyatimizdin`
qa`liplesiwi bag`darlarin duris ko`rsetetug`in miynetler biz ushin og`ada za`ru`r. N.Dawqaraev
o`zinin` kandidatliq ha`m doktorliq dissertatsiyalarinda qaraqalpaq xalqinin` xaliq sipatindag`i
milliy a`debiyatimizdin` qa`liplesiwi bag`darlarina tiyisli mag`liwmatlardi aniqlastirdi. Xalqimiz
qaraqalpaq degen at penen tariyx jilnamalarinda X-XII a`sirlerde ko`rine basladi.
Bir qatar
alimlarimiz ha`zirgi qaraqalpaqlardi Orta a`sirdegi
pecheneg dep atalg`an xaliqtin` a`wladjari
degen pikirdi aytadi. Pechenegler X-XII a`sirler dawaminda Edil da`r`yasinin` boyin, Aral ten`izi
menen Kaspiy ten`izinin` arasindag`i dalaliqta ma`kan etken. Pechenegler bul uaqitta Xorezmliler
menen ha`r ta`repleme tig`iz baylanista bolg`an. X-XII a`sirdegi
oris shejirelerinde, oris ha`m
shig`is alimlarinin` shig`armalarinda pecheneglerdi pecheneglerdi diyxanshiliq, sharwashiliq ha`m
baliqshiliq penen ku`n ko`retug`in ko`shpeli tu`rk xalqi dep esaplaydi. Burin pecheneg awqamina
birlesken mayda uriw toparlarin 1146-jildan baslap oris jilnamalarinda aldi menen «klobuki»
yag`niy «qalpaq» dep sonin ala «chernieklobuki» dep atalg`an. Xorezm
tariyxshisi Abdul Fazla
Bayxaki Xorezmnin` patshasi Altin Tashtin` U`stirttegi jillap alip qoyg`an 7500 atli gvardiyasin
«Kalpak» dep ataytug`inin jazg`an. Pecheneglerdin`-Chernie klobukiler,
Qipshaq-polovetsler
menen tig`iz baylanista jasag`anlig`i, u`sheuinin` tili, dini, turmis o`zgeshelikleri jag`inan jaqinlig`i
tariyxiy mag`liwmatlarda aytiladi. Chernie klobukiler jo`nindegi son`g`i mag`liwmat 11-92-jilda
«Ipat`evskaya Letopis`» materiallarinda gezlesedi.
Belgili tariyxshi Rashiddin 1239-jili batiydin` orislarg`a atlanisin jaziw menen qatar,
orislardin`
awqamlasi retinde, «QA`WIMI-KULAXI-SIYaX»/Qaraqalpaq qa`wimi/ degen xaliqti
ko`rsetedi. Song`i uaqittag`i izertlewshiler bul xaliqti oris jilnamalarindag`i «Chernie klobukiler»
dep esaplaydi. Arab jaziwshisi En-Nuveyri /1333-jili qaytis bolg`an/ Altin Ordanin` sostavindag`i
Qipshaqlardi turmisin jaziw menen qatar «qarabo`rikli»yaa`niy qaraqalpaq «Chernie shapochki»
- 66 -
dep atalip ju`rgen uriwlardi ko`rsetedi. «Chernie klobukiler» Rashid-ed-dinnin` «Qa`wimi-kulaxi-
Siyax»degen qa`wimlerine og`ada tuwri keledi. Belgili sayaxatshisi ha`m
tyurkolog alim German
Vamberi ha`zirgi qaraqalpaqlardin` shig`isin pecheneglerden taralg`an tu`rk tuximlas xaliqlardin`
birewi dep esaplaydi.
Dostları ilə paylaş: 
