Paradigma Bryan Magee Büyük Filozoflar Platon’dan Wittgenstein’ Batı Felsefesi Paradigma

Magee. Artık sanıyorum şu hususu ifade etmenin bizim için zamanı gelmiştir: Her ne kadar Tanrı, “yöntem”e ulaşmak bakımından, Descartes için kaçınılmaz olsa da, sizin, yöntemi bir kez elde ettikten sonra, onu kullanmak için Tann’ya inanan biri olmanız gerekmez.

Williams. Çok doğru. Descartes’m bilim sürecini teolojik baskılardan, teolojik müdahalelerden kurtarmak istediği hususu, son derece önemli bir noktadır. Eğer bu sadece ilahiyatçılar tarafından sağlanan temeller anlamına geliyorsa, Descartes bilimi teolojik temellerden bir şekilde kurtarmayı istemiştir. Ne var ki, Tanrı, görmüş olduğumuz gibi, onun sisteminin temelinde bulunmaktaydı ve o, araştırmasının bize tanrısız bir dünya bırakmadığını söylemeye gereğinden fazla özen gösterdi. Onun dünyası Tanrı tarafından yaratılmıştır ve bu dünyaya ilişkin bilgimiz de yine Tanrfnın teminatı altındadır. Entelektüel yaşamınızda Tanrı’ya, bununla birlikte, (sizin de haklı olarak söylediğiniz gibi) bilim icra ederken değil, fakat bilim yapmanın mümkün olduğunu septiklere ispatlarken, müracaat etmek durumundasınızdır. Dahası, Descartes çok büyük bir duyarlılıkla, bilim yapmanın mümkün olduğunu septiklere kanıtlamak için, çok zaman harcamamanız gerektiğini düşünmüştür. Bunun sadece bir kez yapılmasına ihtiyaç vardır ve Descartes kendisinin işte bunu yapmış olduğuna inanmıştır.

Descartes Tann’ya olağanüstü büyük bir önem verdi, ve benim inancım odur ki, bunu yaparken bütünüyle içtendi. Onun, her ne kadar papazların teveccühünü kazanmak için çeşitli yollara başvurmuş olsa bile, bu bakımdan hiçbir şekilde bir sahtekâr olmadığını düşünüyorum: O Kiliseyle başını derde sokacak biri zaten değildi. Fakat kendisi çok içten olsa bile, gerçekleştirmiş olduğu inşa veya ortaya koyduğu yapım, Tanrı’nın dünyadan ve insanların dünyaya ilişkin kavrayışlarından kaybolmasını kolaylaştırdı.

Magee. Bazı insanlar Descartes’ın asla Tanrı’ya bütün samimiyetiyle inanan biri olmadığını iddia edip, eserlerinde yer alan, kesinlikle ironi dolu pasajlara işaret ettiler. Fakat ben şu yalın gerekçeden dolayı, onların iddialarının savunulabilir olmadığını düşünüyorum: Bu iddialar doğru olmuş olsaydı, Descartes’m bütün eserleri zaten ayaklar altına alınıp yok edilmiş olurdu. Benim kanaatime göre, Descartcs’ın kendisi samimiyetten yoksun bir Hristiyan olmuş olabilir, fakat bu, bütünüyle farklı bir konudur. O kesinlikle, Kilise konusunda en küçük bir yanılsama ihtiva etmeyen bir görüş benimsedi. Ama onun Tanrı’nın varoluşuna bütün içtenliğiyle inandığı hususu, bana göre, ciddî anlamda kuş



86 Büyük Filozoflar


kuya mahal bırakmayan bir konudur. Bunun karşıtını düşünenler, korkarım ki, Hristiyanlığa inançsızlıkla Tanrı’ya iman etmemeyi birbirine karıştırmaktadır -ki, bu birçok Hristiyanın, o zamanlar olduğu gibi, bugün de düşmeye eğilimli olduğu bir hatadır.

Fakat şimdi başka bir şeye dönmek istiyorum. Kısa bir süre önce, Kartezyen düalizme, bütün bir gerçekliğin ruh ve madde olarak ikiye bölünüşüne temas ettik, fakat onun izini her nasılsa sürmeyi başaramadık. Bunu şimdi yapabilir miyiz? Kartezyen düalizmin yol açtığı en bariz problem, iki töz arasındaki karşılıklı etkileşimin nasıl açıklanacağı problemiydi. Descartes ruhun çevresindeki mekânda bulunan nesneleri itme veya harekete geçirme yeteneğini nasıl açıkladı?

Williams. Dürüstçe itiraf etmek gerekirse, cevap onun bunu hiçbir zaman açıklayamadığı şeklinde olmalıdır. Leibniz, bu karşılıklı etkileşim konusunda, biraz da tepeden bakarak “Bay Descartes, görebildiğimiz kadarıyla, oyundan vazgeçmişe benziyor” demişti. Descartes İsveç’e gitmezden kısa bir süre önce, zihinle beden arasındaki karşılıklı etkileşimin yerini, biraz tuhaf bir biçimde, beynin dibinde bulunmak durumunda olan, kozalaksı bez olarak gösteren bir eser kaleme aldı. Bu maddî olmayan, soyut unsurun, yani bir sayı ile, tam tamına olmasa da, aşağı yukarı aynı kategoriye giren bir şey olarak zihnin, belli hayvanî ruhları yeni baştan yönlendirmek suretiyle, fizikî dünyada bir değişmeye yol açabileceği düşüncesi, ki o buna gerçekten de inanıyordu, tahayyül edilmesi ilke olarak dahi o kadar zor olan bir fikirdi ki, sonuçta herkes için tam bir skandala yol açtı. Onyedinci yüzyıl felsefesinin ve hatta daha sonraki felsefenin önemli bir bölümü, kendisini, zihin beden ilişkisinin, Descartes’ın bize bıraktığından, daha iyi bir temsilini bulmaya çalışma işine verdi.

Magee. Durum böyle olsa bile, Kartezyen düalizm şu ya da bu biçim altında, üç yüzyıldan beri Batı düşüncesinde kökleşmiş ya da cisim- leşmiş hâle geldi.

Williams. Ben kendi payıma, özneyle nesne, bilenle bilinen arasındaki bir ayırımın, çok yalın olarak kendisi olmadan yapamayacağımız bir ayırım olduğunu düşünüyorum. Bizim hiçbir şekilde bilenden bağımsız bilinen konsepsiyonumuz olmadığını ve bizim bütün dünyayı -gerçekten de- kurduğumuzu söylemeye kalkışan felsefî sistemler vardır. Ne var ki -en karmaşık ve ayrıntılı formları içinde bile- böyle bir görüşe inanmak, oldukça zordur. Biz, ve bu arada bilimin kendisi, bilenle



Descartes 87


bilinen arasındaki belli bir düalizmi, onu bilme sürecimizden bağımsız olan bir dünya idesini kesinlikle kullanırız. Bugün bütünüyle saf zihin ve beden arasındaki mutlak düalizmi tasdik eden pek az insan vardır. Bilenin, yalnızca saf bir ruh olarak değil, fakat özde cisimleşmiş bir yaratık olarak anlaşılması gerekir. Bu da, felsefede Descartes’tan önce, örneğin Aziz Aquinaiı Thomas veya Aristoteles tarafından kabul edilmişti.

Magee. Kartezyen sistemde, telâfisi gerçekten imkânsız olan daha başka boşluklar var mıdır?

Williams. Tanrı’nın varoluşuyla ilgili kanıtın, zaman geçtikçe onun sisteminin en zayıf yerlerinden biri olduğu anlaşılmıştır, ve bunun, daha önce sizin de söylediğiniz üzere, Descartes kuşku yöntemini kullanırken kendisini köşeye sıkıştırmış gibi göründüğü için, tarihsel bakımdan önemli bir sonucu olmuştur. O sıkıştığı köşeden teolojik araçları kullanarak çıkamıyorsa, bunu yapmanın bir yolu bulunmuyorsa eğer, onunla kuşku yolunda baştan sona seyahat etmeyi göze aldığınız takdirde, en sonunda elinizde bilinç içeriklerinden başka hiçbir şeyin kalmadığı idealist konuma varırsınız gibi görünür.

Descartes’ın sisteminin, kendisinden söz edilmesi gereken bir başka yönü daha vardır. Descartes’ın sistemine, daha o yaşadığı sıralarda, dön- güsel olduğu gerekçesiyle hücum edilmiştir. Tanrı’nın herşeyi geçerli kıldığı varsayılmaktaydı. Bu tartışmanın akışı içinde, Tanrı’nın rolünü, özellikle de dış dünya ile ilgili inançlarımızı geçerli hâle getirmedeki rolünü vurguladık, fakat Descartes bununla da kalmayıp, Tanrı ’nın genel olarak argüman ya da akılyürütmeye olan inancımızı geçerli kılmak bakımından önemli bir rol oynadığını düşündü. Ama o Tanrı inancının bizatihi kendisine, hiç kuşku yok ki, akılyürütme yoluyla varır. Bunun dolayı, onun eserleri daha piyasaya çıkar çıkmaz, insanlar ona bir kısır döngüye düştüğü gerekçesiyle itiraz ettiler.

Magee. O yalnızca Tanrı’nın varolduğunu “açık ve seçik olarak” kavradığı için, Cogitodan çıkıp bir ilerleme kaydedebilir. Ama öte yandan da, “açık ve seçik olarak” kavradığı şeyin doğru olduğunun teminatına, Tanrı’nın varolduğunu ve kullarını sistematik olarak aldatan bir varlık olmadığını bildiği zaman ancak, sahip olabilir.

Williams. Bunun ayrıntıları, daha ziyade Descartes’a ilişkin özel bir çalışma içine girenleri ilgilendirir. Ama bir de, bunun kendisinin sadece bir örneği olduğu, oldukça genel bir problem, felsefenin kendisinin felsefenin kendi varoluşuyla olan ilişkisi problemi vardır. Genel olarak

88 Büyük Filozoflar


ifade edildiği şekliyle Kartezyen döngü, felsefenin kendi varoluş imkânını ortaya koyarken karşı karşıya kaldığı güçlük bağlamında, münferit bir örnek teşkil eder. Felsefe, kendi kendisinin keşfine, kendi geçerliliğine, vb. imkân sağlamak durumundadır, ama bunu yaparken de, bir tür döngüden ya da sonsuzca geriye gidişten sakınabilmesi hayli güç olur.

Magee. Descartes’la ilgili bu tartışmamıza, çok daha genel öneme bir hususa işaret etmek için, biraz olsun ara vermek galiba gerekmektedir. Geçerlilik iddiasında bulunan her açıklayıcı genel çerçeve, hem kendi geçerliliğini ve hem de ona nasıl ulaşabildiğimiz açıklayabilmelidir. Descartes’ın hayli uzağına düşen bir örnek seçecek olursak: Bir felsefe, felsefî inançların hakikatle uzaktan yakından hiçbir şekilde ilişkisi olmayıp, sadece bu inançlara yazılmış insanların sınıf çıkarlarını temin etmeye hizmet ettiğini öne sürdüğü takdirde, bu felsefe o zaman kendisinin hakikatle hiçbir ilişkisi olmadığını, fakat yalnızca kendisine yazılmış insanların sınıf çıkarlarını temin etmeye hizmet ettiğini öne sürüyor demektir. Dolayısıyla, o ciddî bir felsefe olma yetkisini bizzat kendisinden alan bir felsefedir. Ya da başka bir yaklaşım, bütün anlamlı önermelerin ya totolojik olarak doğru ya da empirik olarak doğrulanabilir olmaları gerektiği tezini temel ilkesi olarak benimserse, o zaman bu yaklaşımın kendisi de, söz konusu tez ya da önermenin bizatihi kendisi ne totolojik olarak doğru ne de empirik olarak doğrulanabilir olduğu için, kendisini anında çürütür. Birçok inanç-sistemi kendisi için bu türden güçlüklere yol açar: Hakikaten doğru olmuş olmaları durumunda, onları doğru sistemler olarak görmekten alıkonmamız gerekmektedir, hatta bazı durumlarda onları formüle etmemiz dahi imkânsızlaşır. Bir teori kendisine açık kapı bırakmalıdır.. O kendisinin, ve kendileriyle ona eriştiğimiz yol ya da araçların, kcndi-kendisiyle-çelişik olmayan bir haklı kılınışını veya meşrulaştırımını sağlayabilmelidir. Bunu yapamazsa eğer, o ya kendi kendisiyle çelişik ya da tutarsız ve her iki durumda da, müdafaası imkânsız bir teori olur.

Fakat yeniden Dcscartes’a dönecek olursak: Onun felsefe üzerinde, âdeta sınırsız bir etkisi olmuştur, öyle değil mi? Bu etkiyle ilgili olarak bir şeyler söyleyebilir misiniz?

' Williams. Onu sadece tek bir cümleyle özetleyecek olursak, diyebiliriz ki: Batı felsefesinin merkezine yüzyıllardan beri bilgi teorisini geçiren Descartes, ve neredeyse bir başına Descartes olmuştur. O, felsefenin “Gerçekten var olan nedir?” veya “Dünya nasıldır?” sorularından ziyade, “Neyi bilebilirim?” sorusuyla başlamasını sağlamıştır. Üste



Descartes 89


lik, soru “Neyin bilinebilir olduğu?” ya da “Neyi bilebiliriz?” sorusu değil, fakat “Neyi bilebilirim?” sorusudur. Yani, felsefe birinci şahsın benmerkezli sorusundan yola çıkar. Daha hemen başta, onun zamanında bilimin muhtemelen tek bir kişi tarafından yapılabileceğini düşünmenin mümkün olduğundan söz ettim. Ama tarihsel bağlamı bir tarafa bıraksanız bile, otobiyografik bir mahiyet arzetmesi, onun teşebbüsünün son derece önemli bir parçasıdır. İki büyük eseri olan Metod Üzerine Konuşma ve Metafizik Düşünceler'in birinci şahsın ağzından yazılmış olması bir raslantı değildir. Onlar kişinin kendi başına gerçekleştirdiği felsefî araştırmalara örnek teşkil ederler. Bu birinci şahıs ve epistemo- lojik vurgu, Descartes’ın en temel etkisi olmuştur.

Magee. Descartes’tan sonra, yüzyılımıza kadar, hemen hemen bütün filozoflar “Neyi bilebilirim?” sorusunun felsefenin merkezî sorusu olduğunu tartışmasız kabul etmiştir.

VVilliams. Evet, ama bu biraz da Hegel’i bu bakımdan nereye koyacağınıza bağlıdır. Hegel’e bakmanın veya yaklaşmanın çok farklı yollan vardır, öyle ki bunlardan birinde Hegel’i bu sorunun göreli olarak daha az baskın olduğu bir tür Aristotelesçi bakış açısına geri dönmeye çalışan biri olarak görebilirsiniz. Bununla birlikte, ondokuzuncu yüzyılın sonlarıyla, çağımızda, insanların Descartes’m epistemolojik vurgusundan uzaklaşarak, mantıksal ve dilsel vurguyu öne çıkartmaları ve dolayısıyla, felsefenin merkezine bilgi teorisi yerine, dil felsefesini yerleştirmeye kalkışmaları kesinlikle büyük önem taşır.

Magee. Descartes felsefesini sözünü ettiğimiz hataları -ve de kendilerinden hiç söz etmediğimiz yanlışları- olduğu, ve bilgi probleminin her hâlükârda felsefenin esas ilgi odağından uzaklaştığı dikkate alındığında, Descartes’a ilişkin araştırmanın niçin halâ bu kadar değerli olduğunu sormamız gerekir. Bunu kişisel olarak ifade etmeme izin verin! Yaklaşık yirmi yıllık bir tarihsel dönem boyunca Descartes’la ilgili bir kitap üzerinde çalıştınız; yaşamınızdan büyük bir kesiti harcamanın, neden Descartes için değer olduğunu düşündünüz?

VVilliams. Bunun iki nedeni var. Descartes’ın bizi mevcut durumumuza taşımada oynamış olduğu role ilişkin tarihsel kavrayış meselesini bir tarafa bırakalım. Onun tam tamına söylemiş olduklarını biraz daha ayrıntılı olarak bilmek, öyle sanıyorum ki, sadece kim olduğumuzu ve nereden geldiğimizi bilmek bakımından çok önemlidir. Fakat, onun eserinin —“onun eseri” dediğim zaman, aklımda özellikle İlk Felsefe



90 Büyük Filozoflar


Üzerine Metafizik Düşünceler vardır- niçin kişinin, felsefeyle ilgileniyorsa eğer, hemen şimdi okumayı isteyeceği bir şey olduğunu düşünmemin nedeni, onun takip ettiği yolun “Ne biliyorum?”, “Neden kuşku duyabilirim?” vb., sorularını sorma tarzını neredeyse karşı konmaz bir biçimde ortaya koymasıdır. Felsefenin bu şekilde vurgulanmasının bu kadar çok önem kazanması bir raslantı değildir. Descartes’ın Avrupa düşüncesinde böylesine uzun soluklu bir mermerizmi gerçekleştirebilmesinin nedeni, sadece onun baştan çıkarıcı bir üslûpçu olması değildir. Gerçek neden bu olamaz. Bunun esas nedeni, onun özde icbar edici bir şeyi, benim kendi kendime telaffuz ettiğim bir düşünceyi keşfetmiş olmasıdır. Bu düşünce ise şudur: Ben bütün bu inançlara sahibim, ama onların gerçekten de doğru olup olmadıklarını anlayabilmek için, kendilerinin ötesine nasıl geçebilirim? Onlardan hangilerinin salt birer önyargı olduğunu görmek üzere, inançlarım karşısında eleştirel bir tavır nasıl takınabilirim? Septisizme ne ölçüde yer olabilir? Bunlar gerçekten de karşı konulmaz ya da icbar edici sorulardır ve kişinin kendisini bu doğal refleksiyon kalıbından kurtarabilmesi için felsefî imgeleme ve sıkı çalışmaya ihtiyaç vardır; ve Descartes’m söylediği gibi, bu süreçten geçtiğiniz zaman, başlangıçta olmuş olduğunuz yerde kesinlikle bulunmazsınız. O sadece kişinin kendisine bulaştırmış olduğu bir hastalıktan kurtulup iyileşmesiyle ilgili bir konu değildir.

Descartes’m dramatik bir tarzda ortaya koyduğu başka bir soru da ‘ Benim ne olduğum?” sorusudur. Bizler kendimizi olduğumuzdan farklı düşünür veya tahayyül edebiliriz. Kendimizi içinde bulunduğumuz koşullardan imgesel olarak soyutlayabilme gücüne sahibiz. Kendimizi bir aynaya bakar ve farklı bir yüz görürken tasarımlayabiliriz -çok daha önemlisi, aynaya bakıp, farklı bir yüz görürken, şaşırmış olmaktır. İşte bu bende, oldukça güçlü ve heyecan verici bir düşünce uyandırdı. Bu, benim bütün bu maddî şeylerden bir şekilde bağımsız olduğum Kartezyen düşüncesi için çok temel bir deneyimdir. Kartezyen dü- alizme dışarıdan bir teori olarak bakarsanız, ona inanmak, değinmiş olduğumuz nedenlerden dolayı, hayli güçtür. Fakat Kartezyen düalizme belirli birtakım düşünümler kümesi yoluyla ulaşırsanız, onda aynı zamanda karşı konmaz bir şeyler olduğu görülür. Descartes’ın önümüze büyük bir açıklık ve güçle koyduğu ve sizi bu yoldan -benim yanlış olduğunu düşündüğüm yoldan- aşağı doğru götüren düşünümler kümesi sadece oldukça çarpıcı olmakla kalmaz, fakat aynı zamanda tam hedeften vurur. Yine burada da, Descartes’ın refleksiyonlarını alt etmeye çalışır-

Descartes 91


ken, kişinin değişmeden kalabilmesi mümkün olmaz. Kişinin kendisine, imgelemine ve, artık her ne olursa olsun, düşüncelerine dair, onu düalis- tik modelden kurtarabilecek bir kavrayışa ulaşmaya çalışması,' en önemli görevdir.




GİRİŞ

Magee. Günümüzden uzun zaman önce, onyedinci ve onsekizinci yüzyıllardaki Batı felsefesini iki karşıt okula, belli başlı temsilcilerinin Locke, Berkeley ve Hume olduğu İngiliz empirizmiyle temsilcileri Descartes, Spinoza ve Leibniz olan Kıta Avrupası rasyonalizmine bölünmüş bir felsefe olarak görmek pek alışılmış bir şeydi. Onları birbirlerinden ayıran birçok konudan en önemlisi, olabildiğince yalın bir biçimde ifade edildiğinde şuydu: Rasyonalistler biz insan varlıklarının gerçekliğin hakikî bir öneme haiz bilgisine sadece zihinlerimizi kullanarak, düşünmeyle, saf akıl yoluyla erişebileceğimize inanıyorlardı. Empiristler bunu reddettiler. Onlar deneyimin her zaman zorunlu bileşen olduğunda, ve fiilen varolana ilişkin bütün bilgimizin, şöyle ya da böyle deneyime dayanması gerektiğinde ısrarlı oldular. Aynı geleneksel görüş, yine söz konusu iki karşıt okulun en sonunda onsekizinci yüzyılda, Immanuel Kant’ın felsefesinde bir araya geldiğini ve bir sentez içinde birleştirildiğini ifade eder.

Bu tartışmada, Descartes’tan sonraki rasyonalist filozofların en büyük ikisini, Spinoza ve Leibniz’i ele alacağız. Bu iki filozoftan zaman bakımından önce geleni, 1632 yılında Amsterdam’da doğmuş olan Spi- noza’dır. Onun ailesi İspanyol Engizisyonunun kötü sonuçlan nedeniyle, dinî özgürlük arayışı içinde Hollanda’ya göç etmiş olan Portekiz Yahudilerindendi. Kapalı bir Yahudi cemaati içinde yetiştirilen ve eğitilen Spinoza dinî ortodoksiye başkaldırdı ve Yahudî otoriteler tarafından daha yirmi dört yaşındayken cemaatten tardedildi. Bereket versin Spinoza, sadece koşullar bakımından değil, fakat mizacı itibariyle de yalnızlığı seven biriydi ve işini yapabilmek için, tek başına yaşamayı seçti. Kendisine Heidelberg Üniversitesi’nde profesörlük teklif edildiği zaman, bu teklifi geri çevirdi. Hayatını gözlük tamir ederek, mikroskop ve teleskopların merceklerini parlatarak kazandı. Bu mesleği icra ederken yutmuş olduğu cam tozunun, onun daha kırk dört yaşındayken ölümüne sebep olan akciğer hastalığını azdırdığına inanılır. Onun başyapıtı olarak bilinen, adı Ethics [Etik] olmakla birlikte, gerçekte felsefenin alanı içine giren bütün konuları ele alan kitap, öldüğü 1677 yılında, fakat Spinoza son nefesini verdikten çok sonra ortaya çıkmıştır. Kitabın çarpıcı bir özelliği, az sayıda aksiyom ve ilkel terimden hareket ettikten sonra, birlikte ele alındıklarında gerçekliğin bütünsel plânını ortaya



94 Büyük Filozoflar


koyan sıralı önermelerin uzun bir dizisini kanıtlamak için, dedüksiyonla ilerleyecek şekilde, doğrudan doğruya Eukleides geometrisini model almasından oluşur. Onun çoğu zaman, amacı herşeyi açıklamak olan dört başı mâmur metafıziksel bir sistemin en yüksek örneği olduğuna inanılır.

Spinoza, ölümünden sadece bir yıl önce, birazdan ele alacağımız diğer filozof olan Leibniz’le bir dizi görüşme yaptı -birbirleriyle fiilen karşı karşıya gelip yüzyüze tartışmalar yapan iki büyük filozofa nispeten çok seyrek rastlanan bir örnek. Kişilik olarak Leibniz Spinoza’nın tam zıddı olan biriydi: Bir saray adamı, sürekli seyahat eden biri olarak, ona birçok ülkede yoğun bir saygı gösterilmekteydi. O kültürümüzün birçok alanda ansiklopedik bir bilgiye sahip olan büyük âlimlerinden biriydi. Kinetik enerji deyimini bulan oydu. Leibniz diferansiyel hesabı, Nevvton’un onu zaten keşfetmiş olduğunu bilmeden, bulmuştu; bugün gerçekte, Newton’un değil de, onun notasyonunu kullanıyoruz. Ve o, ayrıca büyük filozoflar arasında yer alıyordu.

Leibniz 1646 yılında Leipzig’te doğup, 1716’da Hannover’de öldü. O kadar parlak bir öğrenciydi ki, kendisine daha yirmi bir yaşındayken profesörlük teklif edildi; fakat tıpkı Spinoza gibi o da teklifi, onunkine bütünüyle karşıt bir gerekçeyle de olsa, geri çevirdi: O bir dünya adamı olmak istiyordu. Hayatının büyük bir bölümünü, içlerinden biri İngiltere’nin I. Kral George’u olacak Duke sülâlesinin hizmetinde, Hannover sarayında geçirdi. Leibniz böyle bir görevde, neredeyse insanın aklına gelebilecek her işi yaptı, dolayısıyla felsefesi, kendi deyimiyle boş zamanlarında kaleme alındı. Böyle olmakla birlikte, yine de o, çoğunlukla küçük kağıtlar üzerine çok fazla şey yazdı, fakat yaşamı sırasında eserlerinden sadece birini, o da zorlukla, bastırabildi. Yine, günümüzde felsefî önemi olan, ciltlerce uluslararası yazışması oldu. En önde gelen eserleri arasında The Monadology [Monadoloji], The Discourse on Me- taphysics [Metafizik Üzerine Söylem] ve yakın çağdaşı John Locke’un argümanlarını tek tek ele aldığı bir kitap olan New Essays on Human Understanding [İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Yeni Denemeler] bulunmaktadır.

Hem Spinoza ve hem de Leibniz’in felsefesini tartışmak üzere bir filozof olduğu kadar, bir felsefe tarihçisi olarak da ün kazanmış olan birini, Britih Library’nin başkanı Anthony Quinton’u davet ettim.

Spinoza ve Leibniz 95


TARTIŞMA

Magee. Açıktır ki, iki filozofu ayrı ayrı tartışmayı istiyoruz, fakat bunu yapmadan önce, acaba şu soruyu sorabilir miyim: Bu iki filozoftan ortak olarak her ikisi hakkında da söylenmesinin yararlı olabileceği bir şey var mıdır?

Quinton. Evet, sanıyorum var: Konuşmanızın hemen başında sözünü ettiğiniz şey. O standart bir etiket, uygun bir sınıflamadır. Bir yanda Locke, Berkeley ve Hume gibi üç İngiliz empiristi, diğer yanda ise Descartes, Spinoza ve Leibniz gibi üç Kıta Avrupası rasyonalisti olmak üzere, zıt düşünür üçlüleri ile karşı karşıya bulunuyoruz. Tıpkı empirist üçlü gibi, rasyonalist üçlü de bir üslûp ve amaç birliğine sahipti. Descartes terimleri tanımladı ve üçlünün gündemini belirledi. Fakat Descarte- s’ın saf aklın faaliyetiyle ortaya koyduğu dünya konsepsiyonu, oldukça açık ve dolayımsız idi. Nitekim, o ayrı, özerk birey olarak insan benini teşhis ve ayırd edilebilir bir form içinde korur. Tanrı’sı pek kişisel olmadığı için, Tanrı’nın varoluşunu, çağı için her hâlükarda anlaşılır olan terimlerle öne sürer, gerçekte ispatladığı iddiasında bulunur. O maddî dünyayı da, her ne kadar bu dünya canlılık, renk ve koku gibi birtakım niteliklerden yoksun olsa dahi, bilinebilirliğini muhafaza ederek öne sürer. Rasyonalist yöntemin uygulanmasıyla ulaşılan dünya telakkisinde, bir geometri sistemi geliştiren birinin yaptığı şekilde, görünüşte apaçık olan bazı önermelerden yola çıkar ve apaçık öncüllerden hareketle de, dolayımsız mantıksal çıkarımları gerçekleştirmeye geçersiniz. Bu sürecin Spinoza ve Leibniz örneklerinde ortaya koyduğu sonuç, gündelik dünya anlayışımızdan, farklı şekillerde ve büyük ölçüde zıt bir tarzda, uzak bir şeydi. Onlarla kıyaslandığında, Descartes görünüşleri kurtarma işiyle meşgul olmuştur. Ama hem Spinoza ve hem de Leibniz dünyanın gerçekte sıradan insana göründüğünden çok daha farklı olduğunu söyler.