Mövzu İqtisad elmi yaranana qədərki iqtisadi fikirlər

 
Qədim Çin və Hindistanda iqtisadi fikrin əsas nümayəndələri 
Dünya mədəniyyət tarixində özünəməxsus istiqaməti ilə fərqlənən Çin elmi bir çox 
sahələrdə, o cümlədən iqtisadi fikir tarixində olduqca dəyərli nailiyyətlər əldə etmişdir. Xüsusən 
Konfutsinin (552-479 e.ə.) (Kun-Fut-zı) irəli sürdüyü iqtisadi ideyalar Qədim Çin dövlətinin milli 
ideologiyasının əsası kimi onun iki minillik tarixi dövrünü təşkil etmişdir. 
Konfutsi təkmilləşmiş adam-xeyirxah ər təlimini yaratmışdır. Bu təlimin əsasında böyüklərə 
hörmət, humanizm, öz borcunu dərk etmək prinsipi dururdu. Humanist adam təvazökarlığı, 
ədalətliliyi, dözümü, hamıya qarşı eyni olmağı ilə səciyyələnirdi. Konfutsi göstərirdi ki, xeyirxah 
ər yalnız öz borcunu bildiyi halda, lakin aşağı adamlar yalnız faydalanmağı bilirlər. 
Ali mənəvi prinsipləri hər cür sərvətdən, yüksək mövqe tutmaqdan üstün hesab edən 
Konfutsi qeyd edirdi ki, insan yüksək mövqe tuta bilmədiyinə görə deyil, tam möhkəmlən-
məməsinə görə təəssüflənməlidir. 

---

Konfutsi ilk dəfə Çində irəli sürülmüş təbii hüquq nəzəriyyəsini sosial, mənəvi və hüquqi 
fəlsəfə istiqamətində inkişaf etdirmişdir. Təbii hüquq konsepsiyasına əsasən, Allah dünyanın ilkin 
səbəbidir. Lakin cəmiyyət həyatında baş verən hadisələrə qarışmır. Allah töhfəsi kimi verilən təbii 
hüquqlar vətəndaş qanunları ilə qorunur. Təbii hüquqlar инсанларын тябягяляшмясиня də 
шамил едиliр. Инсанларын тябягяйя бюлэцсцнцн Аллащ тяряфиндян вя тябии олдуьу 
эюстяриliр. Moizm məktəbinin banisi Mo-tsı da əvvəlcə Konfusinin ardıcılı idi. Sonradan onunla 
əlaqəni kəsib özünün müstəqil məktəbini yaratmışdı. Bu təlimin əsas ideyalarını ümumi sevgi, 
müdrikliyə hörmət, mənəvi borc və qarşılıqlt fayda götürmək təşkil edir. Ümumi sevgi və insanlıq 
dövlətdəki bütün insanlar üçün məcburidir. Hamı qarşılıqlı fayda əldə etməyə qayğı göstərməlidir. 
Bu təlim konfusiyaçılığm əksinə olaraq "Allahın iradəsini" inkar edirdi. Moizmə görə insan fəallıq 
göstərməli, mövcud ictimai qaydaları dəyişdirməyə çalışmalı və öz vəziyyətini yaxşılaşdırmalıdır.
Konfutsi insanın mənəvi təkmilləşməsini dövlət idarəçiliyinin əsası hesab edirdi. Onun 
fikrinə görə dövlət böyük bir ailədir, hökmdar isə "xalqın atasıdır". 
Əsrlər boyu "təbii hüquq" nəzəriyyəsi Çində inkişaf etmiş, hakim sinfin mənafeyinə xidmət 
etsə də, lakin xalqın mənəvi zənginləşməsində olduqca böyük rol oynamışdır. Çünki mənəvi 
zənginlik, bu gün də Çin xalqının ən böyük bəşəri dəyərləri kimi qiymətləndirilir. 
İdeal hökmdar obrazında da Konfutsi təkmilləşmiş şəxsiyyəti görürdü və qeyd edirdi ki, 
dövlət xərclərində qənaətcil olmalı, insanlar üçün qayğı çəkməlidir. 
Konfutsi hökmdarları əvvəlcə xalqı varlı etməyə, sonra isə tərbiyələndirməyə çağırırdı. Eyni 
zamanda o göstərirdi ki, yoxsulluğun əsas səbəbi aşağıdakılarla yuxarılar arasında gedən 
çəkişmələrdir. Əlbəttə, belə bölgüdə əhalinin sosial təbəqələşməsi nəzərə alınırdı. Çünki Konfutsi 
"ali icma ilə" xüsusi mənimsəməni fərqləndirirdi. Konfutsi xalqı çox işləməyə və az istehlak 
etməyə çağırırdı. 
Hökmdarı varlı, xalqı razı görmək istəyən Konfutsi vergi həddinin qoyulması, etik normalara 
riayət edilməsi, əkinçilik işlərinin vaxtında görülməsi, sərvətin bərabər bölgüsü prinsiplərinin 
nəzəri ideyalarını göstərə bilmişdir. 
Konfutsinın ideyalarını daha sonralar inkişaf etdirən görkəmli mütəfəkkirlərdən biri müəllim 
Men (e.ə.372 - 281) olmuşdur. Əmtəə mübadiləsinə xüsusi əhəmiyyət verən Men-tsızı qeyd edirdi 
ki, əkinçilərlə sənətkarlar arasında belə mübadilə olmalıdır. Daxili bazarda qiymət həddinin 
müəyyənləşdirilməsində istehsalçının əmək məsrəflərini nəzərə almaq lazımdır. "Əgər iri və kiçik 
başmaqlar eyni qiymətdə olsa, onda iriləri kim hazırlayar?". Lakin qiymətlərin tənzimlənməsində 
aldatmaların olacağına tərəddüd edən müəllim Men göstərirdi ki, belə olan şəraitdə dövləti kim 
idarə edəcək. Bununla müəllim Men qiymətlərin mübadilə şəraitində uyğunlaşmasını və dövlətin 
onları tənzimləməkdən azad olunmasını tövsiyə edirdi. 
Qədim 
Çin ictimai fikrində "Quan-tsızı" kollektiv iqtisadi traktı xüsusi yer tutur. "Quan-
ts
ızı" traktında göstərilirdi ki, əgər hamı bilikli adam olsaydı onda ölkə gəlirsiz qalardı və 
he
ç biliksiz adamlar da olmazdı. Игтисадиййатын долайысы иля тянзимлянмясинин мараглы 
лайищясини Чин трактаты «Гуан-тсзы»нын (б.е.я ЫВ яср) мцяллифляри иряли сцрмцшдцляр. Онлар 
гиймятлярин мювсцми тянзимлянмяси цчцн «ядалятли (дювлят) тахыл тиъаряти» тяклиф едирдиляр: 
пайызда, тахылын гиймяти ашаьы оланда ону «чох да ашаьы олмайан» гиймятя алмаьы, йазда, 
базар гиймятляри галханда ися «чох да баща олмайан» гиймятя сатмаьы тяклиф едирдиляр. 
Бурада бир мясяляйя диггят йетирмяк лазымдыр: биринъиси, «Гуан-тсзы»нын мцяллифляри 
гиймятлярин инзибати мящдудлашдырылмасына етибар етмирдиляр, чцнки иг- тисадиййат буна «гара 
базарын» йаранмасы иля ъаваб верир. Икинъиси, игтисадиййатын дювлят тянзимлямяси бурада 
мяняви-етик сяъиййя («ядалятли тиъарят»ин зярурилийи) дашыйырды. 
B.е.я 81-ъи илдя Чиндя «Йан те лун» (Дуз вя дямир щаггында мцбащися) дискуссийаs
ında 
dуз вя дямирин истещсалы вя сатышынын дювлят инщисарында олмасы тяряфдарлары билдирирдиляр ки, бу, 
хязиняйя чохлу эялир эятирир, ялейщдарлары ися билдирирдиляр ки, инщисар нятиъясиндя бу ямтяялярин 
кейфиййяти ашаьы дцшцб, чцнки ня дювлят мцяссисяляриндя ишляйян гуллар вя дустагларын, ня дя 
онлара нязарят едян мямурларын бу ишдя шяхси мараглары йох иди. Бундан башга, щямин 
мямулатларын гиймятляри артмышдыр вя онлара «ящалинин эцъц чатмыр». 
Əkinçilik işinin sürətləndirilməsi üçün "Quan-tsızı" traktında əhaliyə kreditlərin verilməsi 
tövsiyə edilirdi. Çünki dağlıq ərazilərdə yaşayanların taxıl məhsullarına olan ehtiyacı, məh-
suldarlığın aşağı olması nəticəsində daima artır. Belə şəraitdə dövlət kredit əməliyyatlarından daha 

---

çox pul resurslarını cəmləyir. Bu da "pulların bahalaşmasına" və "şeylərin ucuzlaşmasına" səbəb 
olurdu. 
Alimlər hesab edirlər ki, bu gün Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində baş verən iqtisadi sıçrayış, 
məhz konfusiançılıq ideologiyasının müasir tələblərə uyğun şəkildə işləməsi ilə bağlıdır. Bu 
ideologiyaya rəğmən Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya, Vyetnam, Sinqapur, Tayvan kimi ölkələrdə, 
qısa müddət ərzində ənənəvi aqrar cəmiyyətlər industrial şəhər cəmiyyətlərinə çevrilmişdir. 
Kapitalizmin klassik Qərb modellərindən fərqli olaraq “konfusian kapitalizminə” “özünənəzarət”, 
“çalışqanlıq”, “qənaət”, “vicdanlılıq” və “səmimilik” xasdır. Konfusiançılığın, artıq iki min il 
ərzində dəyişməz qalan əsas iqtisadi prinsipi isə “borc” və “gəlir” anlayışlarının biri-birini 
tamamlamasıdır. Burada “borc” mənəvi, “gəlir” isə maddi kateqoriya kimi qiymətləndirilir. Əsas 
motiv isə, “borc vasitəsi ilə gəlirin məhdudlaşdırılmasından və əxlaqi cəhətdən 
tənzimlənməsindən” gedir. Kapitalizm ruhu ilə konfusiaçılıq ruhunun üzvi şəkildə birləşməsindən, 
sözügedən ölkələrdə “mənəvi iqtisadiyyat” adlanan fenomen meydana gəlmişdir. Bu fenomenin 
əsas atributlarını isə “əxlaq”, “bacarıq” və “uğur” kimi kateqoriyalar təşkil edir.
Мцасир ЧХР-iн игтисади сащядя газандыьы уьурлар хейли дяряжядя щямин тарихи яняняляря 
сюйкянир. Конфусичilik фялсяфясиндя сосиал бярабярлик, сосиал ядалят проблеми важиб мясялялярдян 
бири олмушдур. Конфуси мцдриклийиня даща дяриндян йийялянян вя ону шяхси вя цмуми 
мараглар цчцн реализя едя билян бир кясin гаршысында щяр йцксялиш йолу ачан али бярабяр 
имканлар принсипи иряли сцрцлдц. Щямин тялимдя цьцр газана билмяйянляр йаддан 
чыхарылмамышдыр, бурада щяр бир инсана няинки сосиал йардым вя сосиал дяйярляр минимуму вяд 
едилир, щямчинин, бу практикада тямин едилирди. 
Qədim Hindistanda eramızdan əvvəl XXIII-XXYIII əsrlərdən başlayaraq, quldarlıq 
quruluşunun inkişafı, intensiv şəhərsalma, budda ehkamının üstün rola malik olması, xüsusi 
mülkiyyətlə, əmlakla, vergi ilə, dəyərlə, əməklə bağlı Cənubi Asiyada iqtisadi görüşlərin meydana 
gəlməsinə səbəb olmuşdur. 
Hindistanda dювлят сийасятинин ясас мягсяди верэилярин кюмяйиля хязиняни долдурмаг вя 
дювлят ямлакынын оьурланмасы иля мцбаризя апармагдыр. Дювлят башчысынын тижарят алверчилийи 
вя сялямчиликля мцбаризя апармаьы гейд едилир. Щинд-буддист яняняляриндя щяйат тярзи кими 
юзцнц мящдудлашдырмайа, аскетизмя бюйцк ящямиййят верилир. Дцнйяви дяйярляр, о жцмлядян, 
варланмаг ещтирасы шцурлу ямякдян вя ляйагят зонасындан кянар щесаб едилир. Бу дцнйаэюрцшц 
чярчивясиндя инсанын ясас истяк вя fяалиййяти онун дахили алями, мяняви сафлашма, нирванайа 
чатма, дахили щармонийа истигамятиндя кюклянир. Nirvana dedikdə buddistlər soyuqqanl
ı, 
sakit olmaq vəziyyətini, a
ğrı və əziyyət gətirən hər şeydən azad olmağı, xarici aləmdən, hətta 
fikir d
ünyasından da tamamilə təcrid olunmağı nəzərdə tuturlar. Amma çarvaklar adlanan 
ideoloji cərəyan gedonizm (həzzalma) etik konsepsiyas
ını təbliğ edirdi. Onların fikrincə 
həyat
ın mənasinı var-dövlət və həzz almaq təşkil edir. Çarvaklarm devizi beləydi; bu həyatda 
yemək, i
çmək və keyf çəkmək lazımdır, çünki ölümdən qaçmaq mümkün deyildir, o onsuz 
da ham
ı üçün gələcəkdir. 
Гядим Щиндистанда инсанын сосиал дуруму онун мцлкиййятя мцнасибяти иля йох, мящз 
сярт шякилдя мцяййян едилян статуслар системи (касталар) иля шяртлянирди. 
Qədim Hindistanda mülkiyyət onun sahibinin bir hissəsi hesab olunurdu. Lakin bununla 
yanaşı ilkin buddizm təlimində mülkiyyətdən imtina etmək əsas yer tuturdu. Bədənin zahiri ünsürü 
kimi təsvir olunan əmlakdan imtina etmək şəxsiyyətin budda qarşısında ən ali keyfiyyəti kimi 
göstərilirdi. 
Qədim Hindistanda insanların istər dini, istərsə gündəlik fəaliyyətləri, istərsə də mənəvi 
davranışları o dövrdə yazılmış ədəbiyyatlarla tənzimlənirdi. Xüsusi üç kitab vasitəsi ilə insanın 
həyatındakı fəaliyyətinin əsas məqsədi, onun dini borcu (dxarme), qazancı (artxe), sevgisi (kame) 
əsaslandırılırdı. Bunlara "Manunun qanunları" - dini borcları , "Artaxaşastra" - qazancı, 
"Kamasutra" - sevgisini təsvir edən kitablar daxil idi.
Həyat fəaliyyətində əldə olunan bütün əmlaklar birmənalı olaraq allahın yolunda (buddaya) 
qurban vermək üçün nəzərdə tutulurdu. Buddizmin əsasında aşağıdakı dörd həqiqət dururdu: 1) 
insan doğulandan ölənə qədər əzab çəkir; 2) əzabın səbəbi vardır, həmin səbəb yaşamaq ehtirasıdır. 
Məhz o, sevincdən əzabdan keçərək ölüb yenidən yaranmağa doğru aparır; 3) əzabdan azad olmaq, 

---

onun səbəblərini, yəni bu ehtirası aradan qaldırmaq mümkündür; 4) əzabdan xilas olmağın yolu 
hissi ləzzətalma ilə tərki-dünyalıq, özünə əzabvermə arasında yerləşir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Qədim Hindistanda iqtisadi fikirlərin meydana gəlməsində və 
formalaşmasında eramızın birinci əsrində 15 kitab əsasında tərtib edilmiş "Artaxaşastra" traktı 
mühüm rol oynamışdır. 
"Artaxaşastra" traktında hökmdara dörd elmin öyrənilməsi zəruri hesab edilir. Bunlardan biri 
dini təlim, ikincisi fəlsəfə, üçüncüsü idarəetmə, dördüncüsü isə iqtisadiyyat. Traktın ikinci kitabı 
iqtisadiyyata (vartta) həsr edilmişdir. 
Vergilərdən yalnız dini təlimin ən aparıcı nümayəndələri azad edilirdi. Traktda ticarətlə 
məşğul olanlar arasında əyyaşlığın geniş yayıldığını nəzərə alaraq qeyd olunurdu ki, belə adamlar 
"oğru adını daşımayan oğrulardır". Məhsulların qaçaqmalçılıq yolu ilə daşınmasına, bazarlarda 
deyil, məhsulların istehsal olunduğu yerlərdə satıldığına görə çox sərt cəza tədbirlərinin tətbiq 
olunması məsləhət görülürdü. Tacirlərin öz aralarında məhsulların ucuz və ya baha satılmasına 
görə razılığa gəlmələri, hökmdar tərəfindən ciddi nəzarət altına alınırdı.