Materialshunoslik 2016. p65

METALLAR
METALLMASLAR
TABIIY
MATERIALLAR
VA KERAMIKA
SUN’IY
METALLAR
TEMIR
RANGLI
METALLAR
MATERIALLAR
KOMPOZITSION MATERIALLAR
2-rasm. Materiallarning tasniflanishi.
1-rasm. Sanoatda qo‘llaniladigan asosiy metallar.
Po‘lat va temir
Sun’iy materiallar
Aluminiy
Mis
Rux
1950
60
7 0
80
90
2000
1000
500
100
50
10
5

---

7
larning xususiyatlarini yaxshilash uchun, ularga ma’lum xu-
susiyatlar berish uchun qo‘shimcha material sifatida qo‘shila-
di. Misol uchun V, W, Ti va Co lardan qirqish asboblari
tayyorlashda foydalaniladi.
Sanoatda va texnikada metall qotishmalari keng tarqalgan
bo‘lib, ularning xususiyatlari metall xususiyatlaridan ancha
yuqori turadi va pishiq, talabga javob beradigan, har xil
xususiyatli qotishmalar olinadi. Oddiy metallardan mis va
aluminiy keng ishlatiladi, ulardan elektr simlari va boshqa
detallar tayyorlanadi.
Kremniy (Si) turli xil metall qotishmalarini olishda ish-
latiladi. Metallarni jilvirlash, silliqlashda kremniy karborundi
(SiC) dan foydalaniladi.
Oltingugurt (S) cho‘yan va po‘lat tarkibida juda oz miqdorda
bo‘ladi.
Uglerod (C) olmos, grafit, toshko‘mir holida uchraydi.
Po‘lat va cho‘yanning xossalari uglerodning miqdoriga va hola-
tiga (erkin, ya’ni grafit va temir bilan kimyoviy birikkan —
sementit holida) bog‘liq.
Fosfor (P) juda ko‘p metallar bilan tez birikadi, u temir-
ning barcha uglerodli birikmalari tarkibida mavjud. Fosfor bilan
oltingugurt po‘lat tarkibidagi zararli elementlar hisoblanadi.
Metall va qotishmalardan to‘g‘ri foydalanish uchun
ularning xossalarini va ular qanday sharoitda o‘zgarishini bilish
kerak. Metall va ular qotishmalarining ichki tuzilishi o‘zgarishi
bilan ularning xossalari ham o‘zgaradi. Metallarning ichki tu-
zilishini o‘rgatadigan fan metallografiya deb ataladi.
Qattiq moddalar ikkiga: amorf va kristall moddalarga bo‘-
linadi.
Amorf shaklsiz degan ma’noni anglatadi. Amorf moddalar-
ning atomlari tartibsiz joylashgan bo‘ladi, ularni sindirganda
ham tartibsiz yo‘nalishda sinadi, siniqlarida tekis yuzalar bo‘l-
maydi. Qizdirilganda asta-sekin yumshab boradi va suyuqlanadi.
Ularning muayyan bir suyuqlanish va qotish harorati bo‘l-
maydi (yelim, kanifol, shisha va boshqalar).
Kristallar haqidagi fan kristallografiya deb ataladi.
Barcha metallar va qotishmalar kristall tuzilishga egadir.
Kristall moddalarning atomlari aniq fazoviy geometrik shaklda
tartibli joylashgan bo‘ladi. Moddalar sharoitga qarab, ba’zan
amorf, ba’zan esa kristall holatda bo‘lishi mumkin (kauchuk,

---

8
yelim va h.k.). 3-rasmda kristall va
amorf moddalar atomlarining joy-
lashishi keltirilgan.
Kristall moddalar muayyan su-
yuqlanish va qotish haroratlariga,
ularning atomlari muayyan geo-
metrik shakllarga egadir. Ularning
xossalari turli yo‘nalishlarda turlicha
bo‘ladi, bu xususiyat anizotropiya
deb ataladi.
Kristall moddalarning mexanik
puxtaligi, issiqlik va elektr o‘tka-
zuvchanligi, suyuqlanish tezligi,
harorati ularning atom tuzilishiga
bog‘liq va uning xossalariga ta’sir
etadi.
Eritma quyi haroratda asta-sekin bug‘latilsa, yirik kristal-
lar, yuqori haroratda bug‘latilib, tez sovitilsa, mayda kristallar
hosil bo‘ladi. Mayda donli po‘latlar qattiq, lekin yirik donli
po‘latlarga nisbatan yumshoq bo‘ladi. Hosil bo‘lgan kichik bir
kristall atrofida muntazam ravishda o‘suvchi yirik kristall olish
mumkin. Bu jarayon kristallning o‘sishi deb aytiladi. Barcha
metall va qotishmalar kristall tuzilishga ega. Kristall donlari
aniq geometrik shaklga ega emas. Tashqi tomonidan kristall
ko‘p qirraliga o‘xshaydi va ular kristall donlari yoki gra-
nulalari deb ataladi.