Microsoft Word yeni vəSAİT. docx

 
 
Mövzu 10 
 
1. Müvafiq ixtisaslar üzrə Azərbaycan dilində şifahi və yazılı 
kommunikasiya.
2. Peşə etikası və etiket qaydaları.
3. İşgüzar karyeranın idarə edilməsi.
4. Komunikativ məzmunlu sual və tapşırıqlar üzərində praktik işlər. 
Müvafiq ixtisaslar üzrə Azərbaycan dilində şifahi və yazılı kommunikasiya.
Müxtəlif meyarlara əsasən işgüzar ünsiyyət aşağıdakı növlərə bölünür: 
ü
şifahi və yazılı işgüzar ünsiyyət
ü
dialoq və monoloji işgüzar ünsiyyət 
ü
insanlararası və ictimai işgüzar ünsiyyət

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
84 
ü
birbaşa və dolayı işgüzar ünsiyyət
ü
əlaqə və uzaq işgüzar ünsiyyət
Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin inkişafı, kompüter elmləri sahəsindəki təkamül 
nəticəsində sahibkarlıq ünsiyyətinin bütün səviyyələrində müşahidə olunan 
intensivləşmə, bütün bunlar işgüzar məlumatların sürətli və maneəsiz yayılmasını, 
buna görə də işgüzar ünsiyyətin innovativ formalarının təşkilini və aparılmasını 
zəruri edir. Məsələn, təqdimatlar, dəyirmi masalar, mətbuat konfransları, 
səhmdarların yığıncaqları, brifinqlər, sərgilər, yeni məhsullar üçün yarmarkalar və 
s. Kortəbii şifahi nitqin ən vacib xüsusiyyəti onun kobudluğu, hazırlıqsızlığıdır. 
Ancaq yazılı mətnləri, yazılı nitqi yaratdıqda hər bir ifadə bu və ya digər dərəcədə 
düşünülür. Müqavilə, sərəncam kimi mürəkkəb mətnlər yaradılarkən bu ağrılı və 
mürəkkəb bir işə çevrilir. Belə mətnlər əvvəlcə qaralama şəklində yazılır, sonra 
müzakirə olunur, redaktə olunur və təsdiqlənir. Kortəbii şifahi nitqdə hər şey 
fərqlidir: nitqin istehsalı (yaradılması) anı müzakirə müddətinə və söyləmə anına 
təsadüf edir. Başqa sözlə, danışma prosesində “nə danışacağımızı” və “necə 
deyəcəyimizi” düşünsək də, şüur bu ağır işlə o qədər məşğul olur ki, kortəbii nitqin 
qüsurlarını düzəldə bilmir. Yəni özümüz də tez-tez necə danışdığımızı bilmirik. 
Şifahi nitqi yazılı dildən fərqləndirən ikinci ən vacib xüsusiyyət onun birbaşa 
ünsiyyətə xidmət etməsidir. Yazılı nitq dolayı bir ünsiyyətdir. Yəni ünsiyyət yazılı 
bir mətn (məktub, müqavilə, inzibati sənəd ...) vasitəsi ilə baş verir. Eyni zamanda 
yazılı ünsiyyət quranlar yenidən soruşmaq, nəyisə dəqiqləşdirmək və ya 
həmsöhbətin reaksiyasını görmək imkanından məhrum olurlar. Ancaq birbaşa 
ünsiyyətdə olan, danışan, yəni şifahi ünsiyyət quran yalnız həmsöhbətin reaksiyasını 
görmür, həm də onu nəzərə almaq qabiliyyətini göstərir. Doğrudan da, şifahi 
ünsiyyət prosesində yazılı vasitəçilikdən fərqli olaraq, məlumat mübadiləsi eyni 
vaxtda bir neçə kanaldan keçir: eşitmə, vizual və s. Bu da öz növbəsində ünsiyyətdə 
olanların aralarındakı məlumat yükünün yenidən bölüşdürülməsini müəyyənləşdirir. 
Bundan başqa, şifahi ünsiyyətdə məlumat keçiriciləri paralinqvistik vasitələrdir: 
jestlər, üz ifadələri, intonasiya, ton və nitqin tempi. Şifahi nitqdə klişeylənmiş 
ifadələrdən də istifadə edirik. Lakin işgüzar üslubda klişeylənmiş ifadələrlə 
danışmırıq. Rəsmi işgüzar üslubu təmsil edən işgüzar yazı ilə şifahi iş dialoqu 
arasındakı fərqlər daha da nəzərə çarpır. İşgüzar yazılı mətnlər açıq mətn xarakteri 
daşıyır. Yazılı mətnin sərt mətn çərçivəsi onun hər bir hissəsinin təşkilati rəsmi 
məntiqi prinsipi, sənəd tərtibatı qaydalarının sərtliyi ilə müəyyən edilir. Dizayn və 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
85 
məzmun elementlərinin birləşməsi olan tərkibi, həcmi, ardıcıllığı, yeri və qarşılıqlı 
əlaqəsi yazılı işin hər hansı bir mətni üçün mütləqdir. 
Şifahi işgüzar nitqin yuxarıda göstərilən bütün xüsusiyyətləri sənədlərin dili üçün 
dəqiqlik tələbini təmin etməyə imkan vermir. Daimi fasilələr, təkrarlar, natamam 
sintaktik quruluşlar və predikativ vahidlərin quruluşundakı yerdəyişmələr şifahi 
işgüzar nitqin qüsurları kimi görünür. Buna baxmayaraq, işgüzar dilin şifahi forması, 
Azərbaycan dilinin özünəməxsus bütün üslub xüsusiyyətlərinə riayət etməyi tələb 
edən rəsmi iş üslubudur. Bu gün işgüzar ünsiyyət ictimai həyatın bütün sahələrinə 
nüfuz edir. Bütün mülkiyyət formalarındakı müəssisələr, fərdi şəxslər ticarət, işgüzar 
münasibətlərə girirlər. İşgüzar ünsiyyət sahəsindəki səriştəlik hər hansı bir işdəki 
uğur və ya uğursuzluqla birbaşa əlaqəlidir: elm, sənət, istehsal, ticarət və s. 
sahələrdə. 
Beləliklə, nitqin şifahi və yazılı növləri olmaqla onlar arasında əlaqə, bağlılıq 
vardır. Nitqin şifahi və yazılı formalarında görmə, eşitmə kimi hiss üzvləri iştirak 
edir. Bütün deyilənləri nəzərə alaraq şifahi nitqin aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərini 
bilmək lazımdır: 
ü
şifahi nitq danışılır və eşidilir; 
ü
şifahi nitqdə ümumişlək sözlər özünə daha çox yer alır;
ü
şifahi nitqdə cümlələr daha çox sadə quruluşda olur; 
ü
şifahi nitq danışıq dilinin xüsusiyyətlərini qoruyur; 
ü
şifahi nitqdə mimika, jest və başqa hərəkətlər özünü göstərir; 
ü
şifahi nitqin axını surətli olur. Məsələn, adi vəziyyətdə insan bir 
dəqiqədə 80-100 söz, bəzən isə 120-dən çox söz tələffüz edir. 
Yazılı nitqin isə aşağıdakı özünəməxsus xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır: 
ü
yazılı nitq yazılır və oxunur; 
ü
yazılı nitqdə elmin, texnikanın, siyasətin və digər sahələrin terminləri 
işlənir; 
ü
yazılı nitq ədəbi dilin əsasında yaranır və inkişaf edir; 
ü
yazılı nitqdə durğu işarələrindən istifadə olunur; 
ü
yazılı nitq istənilən bir məlumatın nəsldən-nəslə ötürülməsində körpü 
rolunu oynayır. 
Yeri gəlmişkən dil və nitq anlayışlarına da aydınlıq gətirmək lazımdır. Dil hər bir 
millətin milli varlığını təsdiq edir. Nitq öz mənbəyini dildən alır. Dil olmasa, nitq və 
bütövlükdə nitq prosesi təzahür edə bilməz. Hər bir şəxs şifahi və yazılı nitqində 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
86 
dilin imkanlarından məqsədəuyğun şəkildə istifadə edir. Dil ilə nitq arasında 
aşağıdakı fərqlər vardır: 
• dil həcm etibarı ilə nitqdən genişdir; 
• dil ümummilli, nitq isə fərdi səciyyə daşıyır; 
• dil ünsiyyət vasitəsidir, nitq isə ünsiyyət prosesidir.