1. So‘z ma’nolarini taqqoslash va ularni sharhlash. Bu usul
ko‘proq ma’nosi va shakli bir-biriga yaqin yoki keskin farq qiladigan
so‘zlarni izohlashda qo‘l keladi. Tilimizda bunday so‘zlar anchagina
qismni tashkil etadi. Masalan, -i va -u tovush (harf)larning talaffuzi va
imlosi o‘rganilar ekan,
urush–urish, tushum–tushim singari so‘zlarni
taqqoslash orqali ularning ma’nosi, talaffuzi, imlosini sharhlash
mumkin. Qo‘shma otlar va ularning imlosi haqida gap ketganda
paxtagul, boshog‘riq, gulbozor singari qo‘shma otlarni
paxta gulli, bosh og‘rig‘i, gul bozori singari so‘z birikmalari bilan taqqoslash
orqali ularning ma’no va imlo farqlarini bilib olish mumkin.
Til hodisalarining mohiyatini anglash, ilmiy va badiiy uslubda
qo‘llaniladigan so‘zlarni farqlash, bu so‘zlarning ma’no nozikligini
sharhlash maqsadida matnlar taqqoslanishi mumkin. Masalan, maktab
darsligida ilmiy matnlarni badiiy matnlar bilan taqqoslash,
matnlardagi oddiy va ko‘tarinki (bo‘yoqdor) so‘zlarni taqqoslash
hamda ularning farqini aniqlash kabi ishlar bolalarning so‘z boyligini
oshirish va so‘zdan to‘g‘ri foydalanish malakalarini shakllantirishga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
2. So‘zlarni kuzatish. Kuzatish ham taqqoslash kabi keng
qo‘llaniladigan aqliy faoliyat usuli bo‘lib, unga asoslangan
topshiriqlar o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga
samarali ta’sir ko‘rsatadi. Bunday topshiriqlardan darsning istagan
bosqichida unumli foydalanish mumkin. Ular, ayniqsa, ona tilidan
yangi bilimlar berishda ancha qo‘l keladi. O‘quvchilar berilgan so‘z
va birikmalarni kuzatib, ulardan o‘zlariga zarur narsalarni ajratib
oladilar va shu asosda muayyan xulosaga keladilar. Masalan, «Sodda,
qo‘shma va juft so‘zlar» mavzusini o‘rganishda matndan ikki va
undan ortiq asos qo‘shilib yozilgan so‘zlarni (masalan:
belbog‘, ko‘zoynak kabi) ajratish, ularning tarkibiy qismlari va birikishini
315
aniqlash, bu so‘zlarga so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shish
(
belbog‘li, ota-onali kabi), ularning ma’nolarini izohlash kabi amaliy
ishlardan foydalansa
bo‘ladi.
Berilgan so‘z, so‘z birikmalari, gap va matnlarni kuzatish jarayoni
ayni vaqtda bolalarning so‘z boyligini oshirish jarayoni bo‘lib, bu
usuldan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir.
