Ona tili o‘qitish metodiкasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Publitsistik matn
ko‘proq matbuotga xos bo‘lib, u xabar, maqola, taqriz, reportaj kabilarda namoyon bo‘ladi. Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni publitsistik matnlar yaratishga o‘rgatish uchun avvalo ularni bu usulning til xususiyatlari ustida ishlashlarini tashkil etishga to‘g‘ri keladi. Publitsistik matnning tili aniq, ravon, ixcham, jonli bo‘lib, u nutqning ta’sirchanligi va ommabopligini ta’minlaydi. Ona tili mashg‘ulotlarida ilmiy matnlardan ham keng foydalaniladi. O‘quvchilar yaratadigan ilmiy matnlarni ikki guruhga ajratish mumkin: a) sof ilmiy matnlar; b) ilmiy-ommabop matnlar. Sof ilmiy matnlar faqat ma’lum bir sohaga doir tushunchalar asosida yaratiladi. Ilmiy-ommabop matnlar esa ko‘pchilikka tushunarli bo‘lib, ayrim murakkab tushunchalarga izoh beriladi. Matnning eng oliy ko‘rinishi inshodir . U mustaqil yaratiladigan o‘ziga xos ijodiy asar bo‘lib, o‘quvchi faoliyatining eng murakkab ko‘rinishi hisoblanadi. Inshoda bolaning o‘zligi namoyon bo‘ladi. Uning tafakkuri, dunyoqarashi, narsa, voqea-hodisalarga munosabati, tarbiyalanganlik darajasi, mustaqil turmushga tayyorligi yozgan inshosidan ma’lum bo‘ladi. Boshqacha aytganda, insho o‘quvchining qiyofasini o‘zida aks ettiruvchi ko‘zgudir. Bu ko‘zgu orqali u nafaqat o‘zini ko‘radi, balki boshqalarga o‘zligini tanitadi. Insho o‘quvchining ona tilidan egallagan bilimlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Til hodisalari insho orqali o‘quvchining ijodiy- amaliy faoliyatiga ko‘chadi. Shuning uchun ona tili o‘qituvchilari darsda mustaqil ishning bu muhim turiga alohida e’tibor qaratishlari zarur. 319 Insho sarlavhani to‘g‘ri belgilashdan boshlanadi. To‘g‘ri tanlangan sarlavha inshoning muvaffaqiyatli chiqishi uchun tashlangan ilk qadamdir. Mavzu tanlashga o‘rgatish boshlang‘ich sinflardayoq boshlanadi. Berilgan matnni bir necha mustaqil qismga ajratish, ularning har biriga sarlavha topish, bir matnga bir necha sarlavha tanlash kabi ishlar faqat boshlang‘ich sinflarda emas, balki keyingi bosqichlarda ham davom ettiriladi. Sarlavha inshoda yoritilgan fikrlarga muvofiq kelishi va uning mazmunini to‘la qamrab olishi lozim. К uzning shirin-sharbat mevalari xususida fikr yuritib, uning sarlavhasini «Polizda» yoki «Qovun pishdi» deb atab bo‘lmaydi. U albatta, « К uz sahovati», «Mevalar g‘arq pishdi», « К uz ne’matlari» kabi nomlar bilan atalishi lozim. Inshoni to‘g‘ri nomlash uchun undagi asosiy fikrni ajrata olmoq ham kerak. O‘quvchi nimalar haqida yozishini aniq tasavvur yetmay turib, uni to‘g‘ri nomlay olmaydi. O‘quvchi mavzu talabini to‘g‘ri anglashi ham lozim. Masalan, insho mavzusi «Ta’til kunlarining birida» deb nomlangan bo‘lsa, o‘quvchi butun bahorgi, qishki yoki yozgi ta’til haqida fikr yurita olmaydi. Mavzu «Mening sevimli qahramonim» deb nomlangan bo‘lsa, o‘qilgan asarlardagi barcha qahramonlar haqida fikr yuritib bo‘lmasligi aniq. Inshoga material to‘plash ham uni to‘g‘ri yoritishda muhim ahamiyatga ega. Shuni unutmaslik lozimki, har bir o‘quvchi borliqni, undagi narsa, voqea-hodisalarni, tevarak-atrofni, odamlarni, badiiy asar qahramonlarini o‘z ko‘zi bilan ko‘radi. Demak, har bir o‘quvchi inshoga o‘zicha material to‘playdi. Insho uchun asosiy matarial bu avvalo hayotning o‘zi, uning kitoblardagi, san’atdagi ifodasidir. Shuning uchun har bir o‘quvchida kuzatuvchanlik xususiyati to‘la shakllangan bo‘lishi lozim. К uzatish bevosita o‘qituvchi rahbarligida yoki mustaqil ravishda amalga oshirilishi mumkin. O‘quvchi insho yozish uchun borliqni kuzatar ekan, demak, u nimalar haqida fikr yuritish lozimligini o‘ylaydi va shunga muvofiq keladigan materiallarni yig‘adi. 320 Insho uchun material to‘plashda manba muhim ahamiyatga ega. Masalan, rasm asosida material to‘plash, borliqni kuzatish yoki badiiy asar asosida material to‘plashdan farq qiladi. Rasm asosida material to‘playotganda ko‘proq rassomning maqsadi, unda tasvirlangan narsa, voqea-hodisalar, ranglarning tanlanishi, tasvirning diqqatga sazovor tomonlari va kamchiliklari singarilarga ko‘proq e’tibor qaratilsa, badiiy asar asosida material to‘playotganda yozuvchining maqsadi, asarda ishtirok etgan shaxslar, yozuvchi yoki shoirning obraz yaratish mahorati, asardan chiqariladigan xulosa kabilar markaziy o‘rinni egallaydi. To‘plangan materialni tartibga solish va uni muayyan izchillikda bera olish ham o‘quvchi uchun o‘ta zarur malakalardan biri sanaladi. Tartibga solish bu avvalo to‘plangan materialni saralab, uning ichidan yoritilayotgan mavzu uchun zarurini ajratish, ularni mantiqiy izchillikda joylashtirish demakdir. Bu ishda o‘quvchiga puxta o‘ylab tuzilgan reja yaxshi yordam beradi. Yozilgan inshoni takomillashtirish, unda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni bartaraf etish ham o‘quvchilar uchun o‘ta zarur malakalardan biridir. Matnni takomillashtirish bu imloviy, punktuatsion xatolar ustida ishlashdangina iborat emas, balki mazmunni takomillashtirishni ham o‘z ichiga qamrab oladi. O‘quvchi yozgan inshosini tahlil qilishga qiziqishi, bu ishga ehtiyoj sezishi, xatoni tuzatish usullarini bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, o‘quvchi o‘z ishidagi xatolarni aniqlashdan ko‘ra, o‘zgalar ishidagi xatolarni tezroq topadi. Shuning uchun ularga ba’zida bir-birlarining ishlarini tekshirishni topshirish ham mumkin. Yozilgan inshoni takomillashtirish uchun o‘quvchi uni diqqat bilan o‘qishi, mazmun ustida ishlashni imloviy, ishoraviy va uslubiy xatolar ustida ishlash bilan birga amalga oshirish malakalariga ega bo‘lishi kerak. O‘quvchilar inshosi tur jihatdan ham juda xilma - xildir. Pedagogik maqsadiga ko‘ra o‘quvchilar inshosini shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|