R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Yuqori harorat hujayrani kuydirib kul qilishi m um kin. B ad an n in g katta-katta 
joylari kuyganida bosh lan adigan autoliz hodisasi zaharli m o d d alar hosil bo'lib 
borish iga olib keladi, bu m o d d alar q o n ga so rilib, hujayrani zararlantiradi. Yuqo­
ri h arorat hujayradagi m etabolizm n i kuchaytiradi (giperm etabolizm ga olib ke­
ladi). Bu n arsa alm ash in uv jad alligi bilan qon ta’m inoti darajasi o'rtasidagi mu- 
V ozanat buzilishiga sabab bo‘ladi. B u n d an tashqari, alm ash in uv jarayonlarining 
radallashuvi hujayra m u h itidagi ph ni ozgartirib, ju d a p ast tushirib yuboradigan 
n prd on m etabolitlar to‘plan ib borish iga olib keladi (hujayradagi kom pensatsiya- 
lan m agan atsidoz).
Atm osfera bosimining birdan o'zgarishi hujayraning qon bilan ta’m inlanishini 
yom onlash tiradi. A tm osfera b o sim i yuqori bo'ladigan sharoitlarda ishlovchi 
g 'a w o sla r bilan shaxtyorlarda q o n aso san azot va kislorod gazlari bilan to'yinadi. 
G a w o s suv betiga tez ko'tarilgan ida atm osfera bosim i tosatd an pasayib keta- 
digan bo'lsa, ba’zan gaz erigan h olatdan chiqib, q o n d a pufakchalar hosil qiladi. 
K islorod q o n d a yana eriydi, azot esa, kam eriydigan bo'lgani uchun, pufakchalar 
h o sil qiladi, bular esa m ikrosirkulyatsiyani izdan chiqaradi. M ikrosirkulyatsiya 
o zan in in g tiqilib qolishi (m asalan , gaz em boliyasi tufayli) hujayraning gipok- 
siyadan zararlanishiga olib kelishi m um kin.
R adiatsion energiya. H ujayra tuzilm alari va m akrom olekulalarning zararlani­
sh id a su v radikallari, peroksidlar, xin on gidroperoksidlari va kislorod ishtirokida 
n ur ta’sir etganida hujayrada h o sil bo‘ladigan boshqa m o d d alar m uhim o‘rin tu- 
tadi. Suvning ionlan ishidan h o sil bo'ladigan «qayn oq» radikallar hujayra ichida- 
gi tuzilm alar bilan ikkilam chi tartibd a o'zaro tasirga kirishib, hujayrani zararlan- 
tirib qo'yadi. N u r tasirid an turli tuzilm alar va D N K m etabolizm i ham aynaydi, 
D N K ning zararlanishi hujayran in g m utatsiyaga uchrashiga aso siy sabab bo'ladi.
Elektr energiyasi tana orqali o'tar ekan, yuqori harorat paydo qilib, kuyuk 
yaralar h o sil bo'lishiga olib keladi. B u n d a hujayralardagi alteratsiya darajasi 
toknin g kuchiga, kuchlanishiga, to'qim alarning nechog'lik ch idam liligiga, tok 
kirgan va chiqqan yo'llarning xiliga b og'liq bo'ladi. M asalan , p ast chastotali 
tok o'tgan m ah alida hujayra m em bran alarin i qutblantirib qo'yadigan elektroliz 
boshlanadi. To'qim alarning bir q ism id a kislotali reaktsiya yuzaga kelsa (m usbat 
zaryadlangan ionlar to'plan ishidan ), b o sh q a qism larida ishqoriy reaktsiya paydo 
bo'ladi (m anfiy zaryadlangan ion lar to'planib qoladi). Kislotali reaktsiya paydo 
bo'lgan jo yd a oqsillar denaturatsiyaga uchrab, koagulatsion (quruq) nekroz, ya’ni 
qo rason , ishqoriy reaktsiya bor jo y d a esa, kollikvatsion (n am ) nekroz boshlanadi.
B IO L O G IK O M IL L A R
B iologik om illar ham x u d d i o d am atrofidagi hayvonlar, o sim lik lar va mik- 
roblar olam i singari ju d a turli-tum andir. Zaharli ilon va baliqlarning zaharlari,

---

parazitlar, m ikroblar, viruslar, zam burug'lar p atogen ta’sir ko‘rsatishi m um kin. 
Ilon zaharlarining tasiri bu m oddalard a hujayra m em bran alari va organellala- 
rini zararlay oladigan lipolitik va proteolitik ferm en tlar b o lish ig a bog'liq.
V irus v a m ikroblar patogen tasirin in g m exan izm i bir xil em as, chunki bular 
o‘zi tasir ko‘rsatayotgan organizm hujayralari bilan h ar xil sh akld a o z aro tasir 
qiladi. Chunonchi, talaygina viruslar hujayralarda yash asa ham , ularni zararla- 
maydi. Bunday viruslarni «yolovch i viruslar» deb aytishadi. B o sh q a xil viruslar 
hujayrada alteratsiya bosh lanish iga sabab b o lad i.
Bakteriyalar ham , xu dd i viruslar singari oldin dan bilib b o lm ay d igan tarzda 
ta’sir korsatad i. U larning ba’zilari beozor kom m en sallar ju m lasiga kiradigan, 
ya’ni organizm ga zarar yetkazm aydigan b o lsa (kom m en salizm ), bosh qalari o r­
gan izm n ing hayot faoliyati uchun zaru r b o la d i ham (sim bioz). M asalan , odam
ichagida yashaydigan ichak tayoqchasi vitam in К hosil qiladigan m anbadir. L e ­
kin ba’zi hollarda shu ichak tayoqchasining o‘zi im m unitetdan m ah ru m b o lg an
ch aqaloqda yoki tu g llg an id an keyin im m unitetni bir q ad ar yoq otib qo'ygan 
katta yoshli o d am d a 
0
‘tkir ichak k asalligiga sab ab b o lish i m um kin. B u nga qara- 
m a-qarshi o laro q , oqish spiroxeta ham isha patogen b o la d i va zaxm kasalligini 
keltirib chiqaraveradi.