R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

K inin sistem asi faol holga o'tganida bradikinin hosil bo'ladi. Bradikinin ham
xu d d i gistam in singari, arteriolalar kengayib, venulalar o'tkazuvchanligi kuchayi- 
sh iga va tom ird an tash q aridagi silliq m uskullar q isq arish iga olib boradi, bu ham
en dotelialaro tirqish lar ken gayishiga sabab bo'ladi. B radikinin qon p lazm asi va 
to'qim alarda bo'ladigan kin in aza ferm enti ta’sirida tez inaktiv holga keladi. Sh u ­
n in g u chu n ham bu m ediator yallig'lanishning en g dastlabki bosqich larida o'z 
kuchini ko'rsatadi. B radikinin p olip ep tid bo'lib, un in g o'tm ishdoshi (prekursori) 
qon p lazm asid a yu q ori m olekular kin inogen ko'rinishida uchraydi.
K om plem entlar sistem asi im m u n reaktsiyalar avj olib borish id a ham , 
yallig'lanish reaktsiyasi avj olib b o rish id a ham m u h im rolni o'ynaydigan bir q an ­
ch a p lazm a oq sillarid an iboratdir. B ular qon p lazm asid a inaktiv holda bo'ladi va 
S A dan Sd gach a bo'lgan raq am lar bilan belgilanadi. Shulardan uchinchi m o d d a 
— kom p lem en t Sz n in g faol holga o'tishi h am m adan m u h im aham iyatga ega. 
Q olgan m o d d alar esa Sz kom plem entn in g faol holga o'tishida ishtirok etadi, xo- 
los.
K om plem entlar sistem asi faollashivining ikki xil biologik m exanizm i tasvir­
ian gan — k lassik va qo'shim cha yoki properdin ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan 
yo'l. F aollashuvning k lassik m exanizm i im m un kom plekslar tarkibiga karadigan
1Л0 v a Id M ishtiroki bilan am alga oshadi. Qo'shim cha yo'lda antigen — antitelo 
kom pleksin in g faol holga o‘tishi talab etilm aydi va bakteriyalar p olisaxarid lari 
h am da o d am A im m u n oglobulin i ta’sirid a ishga tushadi. B u jaray on d a Sz ning 
Szb g a aylan ishiga yordam beradigan zardob kom ponenti — p roperdin (R) 
ishtirok etadi. Szb hosil bo'lgan zaxoti S5 bilan Sd h am jarayon ga ko'shiladi, bu

---

n arsa pirovard-natijada bir qan cha biologik faol m o d d alar h osil bo'lishiga v a a n ­
titelolar bilan o'ralib turgan hujayralar lizisga u ch rash iga olib keladi.
B iologik faol m o d d alarn in ig ta sir doirasi ju d a keng, bu — u larga yallig'lanish 
reaktsiyasining avj olib borish id a faol ishtirok etish uchun im kon beradi. U lar 
tom irlar devori o'tkazuvchanligini kuchaytirib, tom irlarn in g kengayishiga, sem iz 
hujayralardan gistam in ajralib chiqishiga sabab bo'ladi. K om plem ent sistem asi 
neytrofillar va m onotsitlardagi araxidon at kislota alm ash in uvin in g lipooksi- 
genaz yo'lini faollashtirib, yallig'lanish m ediatorlari sintezlanishi v a ajralib ch iq i­
sh iga yo'l ochadi.
A raxidon at kislota m etabolitlari yallig'lanish ning turli jih atlarid a ishtirok 
etadi. C hunonchi, p rostaglan d in lar tom ir reaktsiyasi bosh lan ish id a m a’lum rolni 
o'ynaydi: 1) p rostaglan d in lar p oten sial vazodilyatatorlar bo'lib, aso san arterio- 
lalarga ta’sir o'tkazadi. U larn in g ta’siri ostid a tom irlar sekin lik bilan kengayadi 
va vazodilatasiya h o d isasi bir necha soat davom etadi; 2) yallig'lanish o'chog'iga 
qon kelishini kuchaytirib, shu jo yg a leykositlar ch iqishiga yo'l ochadi; 3) tom irlar 
o'tkazuvchanligini kuchaytiruvchi m ediatorlardan bo'lm ish gista’m in lar ta’sirini 
kuchaytiradi; 4) leykotrien (LTC 4, LT D 4 larning o'zi tom irlar, aso san venulalar 
o'tkazuvchanligini oshirishga, sh un da ham gistam in d an ko'ra ko'proq oshirishga 
qodirdir.
A raxidon at kislota m ediatorlari m usbat xem otak sis xu su siyatiga ega. 
C hunonchi, LTB4 leykotrienlar neytrofillar bilan m on otsitlarn in g kuchli 
xem atraktantlari b o lib hisoblanadi. U lar neytrofillarning tom irlar endoteliysiga 
yopishib olishiga (adgeziyaga) sabab bo'lib, m ik rosirku lator o'zanda agregatsiya- 
lar hosil bo'lishiga olib boradi. Prostaglandin lar og'riq q a sab ab bo'ladi va isitm a 
ch iqishida ishtirok etadi, ular yallig'lanish ekssu datid a topiladi.
Yallig'lanishga qarshi preparatlar ta’sirining a so sid a u larn ing p rostaglan d in ­
lar hosil bo'lishini susaytirish xu su siyati yotadi. M asalan , kortikosteroidlar 
hujayra m em bran alari fosfolipidlaridan araxidon at kislota ajralib chiqishiga 
yordam beradigan fosfolip aza ta’sirin i bo'g'ib qo'yuvchi oq sillar (lipom odulin, 
m akrokortin ) sintezini kuchaytirib, yallig'lanishga qarshi ta’sir ko'rsatadi.
Yallig'lanishning b osh q a m ediatorlaridan lipidlarnin g p eroksid lan ish ida h o ­
sil bo'ladigan erkin radikallar d iq qatga sazovordir. M a’lum ki, erkin radikallar 
fagotsitlarda u larn ing m ikroblar tufayli parchalanishi m ah alid a hosil bo'ladi. E r­
kin radikallar ekstrasellyulyar bo'shliqqa o'tib, kapillarlar endoteliysini zararlan- 
tiradi va shu bilan bu kapillarlarning o'tkazuvchanligini kuchaytiradi. Bundan 
tashqari, su p erok sid radikali va neytral gidroksil radikali araxidon at kislotaning 
ferm ent ishtirokisiz p eroksidlan ishiga va m usbat xem otak sis xu su siyatiga ega 
lipidlar yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. Sem iz hu jayralardan ajralib ch iqadigan va 
trom botsitlar agregatsiyasiga yo'l och adigan trom botsitlar aktivatori (PAF -om il) 
ni ham tilga olib o'tish kerak. Bu om iln i neytrofillar bilan m akrofaglar ham sin- 
tezlashi m um kin.

---

N eytrofillar p arch alan gan ida ulardan ajralib ch iqadigan lizo som a suyuqligi 
h am o'tkir yallig'lanish m ediatori bo'lib hisoblanadi.
M o n o tsitlar va m ak rofaglar lizo som alarida ham faqat o'tkir yallig'lanishgina 
em as, b alki su ru n kali yallig'lanish h am avj olib borish ga sabab bo'ladigan b io ­
logik faol m o d d alar bor. A ntigen tasirid a sensibillangan lim fotsitlar ham b io ­
logik jih atd an faol bo'ladigan h ar xil m o d d alarn i-lim fok in larn i ajratib ch iqa­
radi, bu larn in g tarkibida yallig'lanish och o g'id a m akrofaglar top lan ib, ularning 
faol holga o'tishiga olib boruvchi bir qancha om illar bo'ladi. B ular surunkali 
yallig'lan ish n in g avj olib borish id a m u h im aham iyat kasb etadi.
T O M IR F E N O M E N I
Y allig'lanishning avj olish ida tom irlarga alo q ad o r o'zgarishlar, ya’ni tom irlar 
reaktsiyasi yoki fen om eni m u h im rolni o'ynaydi, chunki h im oya reaktsiyalari- 
d a ishtirok etadigan ikki xil aso siy k om pon en tlar — antitelolar va leykotsitlar 
— tom irlar ichida aylanib yuradi. T om irlar fenom eni uchta aso siy jarayondan 
tarkib topadi: 1) tom irlar kalibri va qon oqim i tezligining o'zgarishi; 2) m ikrosirku­