To’da bo’lib yashash instinkti- bu instinkt hayvonlarning turli usullar bilan
o’zaro aloqa qilishida xilma-xil shaklda birgalashib, to’dalashib, poda bo’lib, gala
bo’lib yashashlarida zohir bo’ladi. Bu to’dalanish ba'zi hayvonlarda doimiy
xarakterga ega bo’lsa (chunonchi, chumolilar, asalarilar), ba'zilari esa o’ziga
o’xshash hayvonlar bilan vaqti-vaqti bilan birgalashib yashaydi asosan yirtqich
hayvonlar masalan, qoplon eng kuchli va maymun uchun eng qo’rqinchli yirtqich
hisoblanadi. qoplon maymunlarga yerda doim mushukdek chaqqon hujum qiladi,
Shimpanze doim kuchli hayvon, lekin qoplondan ularga doim kun yo’q.
Shimpanzelar qoplonni odatda yomon ko’radilar, uni ko’rishlari bilanoq shimpanze
maymunlari to’da bo’lib, vahshiyona bukchayib qo’llarini pastga tushirib, sakrab,
baqirishib hayvonni hamma tomonidan qurshab oladilar. Ayrim hollarda
shimpanzelar qo’llariga kaltak olib, qoplonni urib haydaydilar. Hashoratlar galasi,
kushlar galasi, sut emizuvchilar podasi, yirtqichlar to’dasi, hayvonlarning doimiy
to’da bo’lib yashash shaklidir.
Ma'lumki, asalarilar uyasida bitta ona ari, bir necha o’nlab erkak va bir
necha yuzlab bepusht ishchi ari (jinsiy organlari yetishmagan)lar bo’ladi. Ishchi
arilarning xatti -harakatlari juda ham murakkabdir. Rivojlana borgan sari har bir
ishchi asalari uyadagi vazifasini o’zgartira boradi. Oldiniga u asalari bolalarini
(gumaklarini) boqadi, uyani tozalaydi, so’ngra uyani qo’riqlaydi, ozuqa topib
keladi, katakchalar yasaydi. Yerda yashaydigan arining instiktlari ham juda
murakkab harakatlar zanjiridan iboratdir. U o’ziga uya qazib olib, uchib ketishidan
oldin har gal uni og’zini tuproq bilan qoplaydi. O’ljasini olib kelganidan keyin ari
uni uyaga kiraverishiga qo’yib, haligi tuproqni chetga surib, uyani tekshirib
ko’radi, shundan keyingina uni uyaga olib kiradi. Instinktiv harakatlar, tug’ma va
nasldan-naslga o’tadigan ongsiz harakatlardir. Ular hayvonlarning hayot uchun
kurashish va muhitga eng muvaffaqiyatli uyg’unlashish jarayonida hosil qilingan
holda irsiy yo’l bilan mustahkamlanib qolgan, ongsiz harakatlardir. Bular aql bilan
o’ylab bajariladigan oqilona harakatlar emas. Masalan, yangi tug’ilgan sichqon
bolalarini cho’miltirib, mushuk oldiga olib kelinsa, u sichqonni o’z bolalaridek
mehr bilan boqadi, emizadi, himoya qiladi, ammo uni sichqon bolasi ekanligini
anglamaydi. O’rdak tuxumlari tovuqqa bostirilganda, u o’rdak tuxumining farqiga
30
bormasdan, shu tuxumdan chiqqan o’rdak bolalarini boqadi, ular suvga tushib
suzganlarida suv labida u yoq, bu yoqqa yurib ularning tovuq jo’jalari emasligini
anglamaydi. Demak, instinktlar doimo bir shaklda ko’rinadigan harakatlardir,
ammo instinktlar sharoitga muvofiq o’zgarishi mumkin.