Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

Qanday qilib vaqt tuzogMga tushmaslik mumkin?
Q u y id a R.A. M a k k e n z in in g o ‘n lab m a m la k a tla rn in g
yetakchi rahbarlarida vaqtni boshqarish b o ‘yicha m aslahatchi 
b o ‘lib ishlagan kezlarida, sakkiz yil davom ida to ‘qnash kelgan 
"vaqtningbehudasarflanishi’g a o id r o ‘yxat keltiriladi. Kitobxon 
o ‘zining shaxsiy vaqti behuda ketayotgan o crinlarni tahlil etib 
chiqishi u chun, u buning sabablari va unga qarshi nim a ishlar 
qilish lozim ligini ta k lif etgan. U bu ishlarni kishilarning 
kayfiyatini buzish u ch u n emas, balki tashxis q o ‘yish uchun 
qilgan. Buning sababi va uni bartaraf etish y o ‘llari har bir 
kishida o ‘ziga xos b o ‘lishi m um kin, am m o vaqtning behuda 
sarflanishi deyarli ham m ada bir xil.
2.3. Insonning korxona va tashkilotdagi roli, uni boshqarish
P erso n aln i boshqarish m u am m o lari ju d a k atta tarixiy 
davm i o ‘z ichiga oladi va "O dam ato va M om o havo" davridan 
b o sh lab o ‘zin in g d astlab k i k u rta k la rin i y o za b o sh lag an . 
Islom ning m uqaddas kitobi "Q ur’oni Karim" da odam lam i 
boshqarish u ch u n xurlik, ozodlik, tenglik, yaxshilik, qar- 
doshlikka d a ’vat etuvchi g‘oyalar ilgari surilar ekan, bu bilan 
insonning jam iyatdagi o ‘m i va uni boshqarish tamoyillari diniy 
nuqtayi nazardan o ‘rganiladi.
O dam larni boshqarish sohasidagi m uayyan vazifalarni 
bajarish bilan shug‘ullanuvchi xizm atlarning rivojlanish tarixi 
h am qadim zam onlarga borib taqalib, Yuliy Sezar, Aleksandr 
M akedonskiy, Turkistonda esa 0 ‘rta asr davrida A m ir T em ur 
hukm ronligi davridan boshlab shakllana boshlanganligi haqida
41

---

tarixiy m a’lum otlar mavjud. Dastlabki paytlarda odam lam i 
boshqarish ju d a oddiy tam oyillr asosida b o ‘lib, u asosan, 
harbiy tavsifga ega edi. 0 ‘sha davrlarda harbiy intizom ni 
o ‘rnatish m aqsadida odam lam i boshqarish uchun ularni jazo 
bilan q o ‘rqitish, har qanday buyruq va farm onlarga so‘zsiz 
ito at kabi usullardan foydalanilgan. A m ir T em u r davrida 
m arkazlashgan, intizom li davlatning barpo etilganligiga ham
Sohibqironning o ‘z q o ‘l ostidagilam i "Q attiq q o llik va adolat 
b ilan bo sh q arg an i sabab boMgan. Shu bilan bir q ato rd a, 
bo b o m iz A m ir T e m u r h a r q anday k uchli davlatni b arp o
etishda undagi intellektual potensial salohiyatning o ‘rniga 
qattiq ishongan. Xususan, u o ‘z "Tuzuklarida" m am lakatning 
rivojlanishi o ‘n ikki ijtimoiy toifa kishilarga bog'liqligi va ularni 
im koni boricha h u rm a t-e ’tibor bilan tinglash zarurligini va 
shu bilan jam iy atd a ishbilarm on tadbirlar odam larga ham
keng sharoitlar yaratib berish zarurligini ko‘rsatadi. "Tajri- 
bam da ko‘rilgankim, ishbilarm on, m ardlik va inshoot azmi 
q a t’iy, tadbirkor va hushyor bir kishi, m ing-m inglab tad - 
birsiz, loqayd kishilardan yaxshidir", deb uqtiradi.
M ing yillar m obaynida boshqaruv tam oyillari va uning 
ay rim q o n u n iy a tla ri eng q im m a tli m e ro s sifa tid a d in iy
tashkilotlar a ’zolariga, hukm ron sulolarning taxtga voris b o iib
qolgan m erosxo‘rlariga o ‘tib kelgan. Eng qadimgi jam iyatlar 
b o ‘lgan Shum erda, m isrda, Bobilda, Qadimgi Y unonistonda 
va Qadimgi Rim da ham shunday boMgan.
Qadimgi dunyoda asosan diniy ta ’lim ustuvorligi mavjud 
b o ig a n lig i sababli b o sh q aru v faoliyati q o n u n -q o id a la rin i 
chuqurroq bilib olishga b o ‘lgan im koniyatlar cheklangan edi. 
D in iy t a ’lim ning b o sh q aru v faoliyati b ilan b o g ‘liqligi bu 
faoliyatga alohida tus berardi. Boshqaruv sehrli, m uqaddas h a­
rakat, san’at, haqiqat sari ilohiy yo‘l shaklida tasaw u r qilinardi.
In so n resurslarini b o sh q arish tarixiga A ngliyada asos 
solingan degan fikr keng tarqalgan, bu yerda hunarm andlar 
g ild iy a la rg a (b irla s h m a la rg a ) u y u sh ib , u la rd a n m e h n a t 
sharoitini yaxshilashda foydalanganlar. Bu gildiyalar kasaba 
u y u sh m alarin in g d a ra k c h ila ri b o ‘lishgan. U lard a b o sh q a 
m asalalar b ilan b ir q a to rd a ja m o a la rd a in soniy m u n o sa-
42

---

batlarni yaxshilash masalalari ham ham hal etilgan. G archi, 
hu xildagi vazifalarni personalni boshqarish zam onaviy xiz- 
m atlarini hal etiladigan vazifalar bilan qiyoslash m um kin 
b o i s a h a m , b u n d a y m u n o fiq lik aso sid a riv o jian ish n in g
bo sh lan g lch nuqtasi haqidagina xulosa chiqarish kerak emas. 
Personalni boshqarishning boshiang‘ich nuqtalarini aniqiashga 
y o n d ash u v i u zo q o ‘tm ish d a m avjud b o ‘lgan o d a m ia rn i 
boshqarish shakllari va m ehnat potensialini samarali harakatga 
keltirish m aqsadlarining m ushtarakligjga asoslangan holda 
yondashish kerak boMadi.
Tashkilotdagi personalni boshqarish nazariyasi tashkilotda 
shuningdek, bir butun ijtimoiy-iqtisodiy tizim da inson om i- 
lining roli to'g'risidagi bilimlar tizim idan iboratdir. "Tashkilot" 
atamasi menejme-ntda ikki xi! m a'noga egadir. Birinchidan, 
"tashkilot" degan atam a bilan tizim ning o ‘zi xo‘jalik yurituvchi 
subyekt sifatida (korxona, jam iyat, firma, birlashm a, bank, 
kompaniya va boshqa yuridik shaxslar) ifodalanadi. Ikkinchidan, 
bu tu sh u n ch a bilan tizim ning o ‘zini tashkil etish jarayoni, 
faoiiyatning bir turi, shuningdek, uning ay rim elem entlarini 
(tra n sp o rt, ornbor, energ etik a x o ‘jalik larin i tashkil etish, 
m ehnatni tashkil etish va h.k.) faoliyat ko‘rsatishi ifodalanadi. 
Bunday holda ''tashkilot" ko‘pincha keng m a’noda ishlatiladi.
Iqtisodiv hayot subyekti sifatidagi inson to ‘g"risidagi 
tasavvuriarning uzoq vaqt mobaynida rivojlanishi natijasida bir 
qator tushunchalar: