Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

F. Teylor,
F. Gelbreyt, L. Gelbreyt, G. Gant, G. 
E m erson, 
M . Veber,
A. Fayol, G. Ford 
va boshqalar nomi bilan bog‘liq edi. Menej­
m ent nazariyasining mazkur klassiklari barcha korxonalar uchun 
"optimal" bo‘lgan boshqarish va m ehnatni tashkil etishning ilmiy 
usullarini ishlab chiqdilar. Teylorizmning um um an boshqarish 
va xususan personalni boshqarish to ‘g‘risidagi qarashlarda asosiy 
g‘oya M ehnatni eng oddiy operatsiyalar majmuidan iborat edi. 
Bunda mazkur operatsiyalar to r ixtisosdagi xodimlar tom onidan 
vaqt standartlarini belgilash yo‘li bilan bajarilar va mahsulot 
ishlab chiqaruvchilar d arom adlarining k o ‘payishi va iste’- 
molchilarga past narxlar belgilanishi nazarda tutilar edi.
T e y lo rc h ila r a n d o z a sin in g ta y a n c h ta m o y illari quyi- 
dagilar edi:
A 
m ehnat jarayonini (ishlab chiqarish operatsiyalar ini) 
tarkibiy qism lar va elem entlarga b o ‘lib chiqish va bu bilan 
m ehnat funksiyalarini soddalashtirish;
▲ "Xronometraj yordam ida m ehnat jarayonlarini bajarish 
moMjallangan zarur vaqtni aniqlash va shu asosda ham butun 
ishga doir, ham uni tashkil etuvchi ayrim operatsiyalarga doir 
topshiriqlarni (norm alarni) belgilash.
A
M ehnat usullarini ishlab chiqish, eng unum li usulni 
tarilab oiish, uni texnoiogik xujjatlarda qayd etish, barcha 
xodim lar uni bajarish shart ekanligini ta ’kidlash;

---

A Belgilangan topshiriqni bajarish va oshirib ado etish 
uchun m o ‘ljallangan asosiovchi vositalam i tatbiq etish.
"Biz juda yaxshi ishlaydigan, k o £p jism oniy kuchga ega 
b o ‘igan va ayni vaqtda, yaxshi, chidam li ikki ishchini tanlab 
oldik. Bu m odellarga b u tu n ishlab chiqarish davrida, eks- 
perim entlar m obaynida ikki barobar k o ‘p h aq to ‘ladik", deydi 
F.Teylor va ancha kam tarlik bilan "ishning ayrim turlarini 
bajarish jarayonida inson haddan tashqari charchaydi", deya 
e ’tiro f qiladi. C hunonchi, 40 kg vazndagi g‘o ‘lalam i tashishda 
band b o ‘lgan 75 kishidan faqat 9 nafari qolgan, boshqa 66 
kishi saboqni bajara olm agan, biro q biz o ‘zim izga kerakli 
b o ‘lgan mos keluvchi kishilarni zavod ishchilari orasida ham , 
atrofdagi joylardan ham qidirib topishda aslo qiyinchilikga 
duch kelmdik".
F. Teylor 
o ‘z
tizimini ishlab chiqar ekan, vaqtni tejash 
mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish imkonini berishiga 
asoslandi. F. T eylom ing personalni boshqarishga taalluqli 
takliflarini quyidagi hollarga b o g liq deb hisoblash mumkin:
• ishchilam i kasbiy jih atd an sinchiklab tanlash va o ‘qitish 
amalga oshiriladi;
• m ehnat jarayoni elem entlarga b o ‘iinadi, ular ishlami 
eng kam elem en tlar h arakatlam i talab qiladigan va ularni 
bajarish uchun zarur b o ‘ladigan vaqtni aniqlash m aqsadida 
eng kuchli va chaqqon ishchining ishi xronom etrajdan o ‘t- 
kazish yo‘li bilan o ‘rganiladi;
• b a jaru v ch ig a ish u su llari va y o ‘lla rin i tu sh u n tirib
beradigan batafsil yo‘riqnom a tuzib chiqiladi;
• vaqt norrnasi asosida ishchilarga unum dorlik norm a- 
sabog‘i belgilanadi.
M azkur tizim ning kam chiliklariga quyidagilarni kiritish 
m um kin:
• m ehnatning bir xilligi, o ‘zgarmasligi, egasiz, shaxssiz 
qilib q o ‘yiladi, haqiqatan uni hayotiy ehtiyojga va o ‘z -o ‘zini 
nam oyon qilish m anbaiga aylantirish m um kin b o ‘lm ay qoladi. 
B unda m ehnatning ijodiy m azm undan m ahrum b o ‘lib qolishi 
faqat ishchilar va xizm atchilarga emas, shu bilan birga quyi 
va o ‘rta b o ‘g‘im rahbarlariga ham taalluqli b o ‘ladi;
48

---

• korxonaning, m ehnatni tashki! etish va unda insonning 
tutgan o ‘m ini m exanik talqin etilishi. Teyior tizimiga muvofiq 
korxona um um iy mashinaga o ‘xshatiladi, undagi har bir "uzel" 
(sex, b o ‘lim va hakozo) va "vintcha" (xodim) o ‘z vazifasini 
tez va aniq bajaradi, u boshqa "vintchalar" va "uzellar"ning 
ishiga aralashmaydi. Teyior ishlab chiqarish andozasining keng 
va tip ik nam oyon b o ‘lishining bir turi konveyer tizim idir. 
G archi, F.Teylor o ‘z tizimining asosi sifatida yakka tartibdagi 
va m ayda seriyali ishlab chiqarish sharoitida vaqtni o ‘rganishga 
va ishni tez bajarish usullarini qidirib topishga qaratilgan 
xronometraj kuzatishini hisoblagan.
F .T eylom ing izdoshlari b o ‘lgan er-x o tin F. va L .G el- 
breytlar o ‘z tekshirishlarini om m aviy guruh ishlab chiqarish 
sharoitida o ‘tkazdilar, bunda h a r bir ish usulini bajarish sur’ati 
b u tu n g u ru h n in g belgilangan m arom iga b o g ‘liq b o ‘lardi. 
B unday sharoitda asosiy narsa eng samarali m ehnat usullarini 
quyidagi sxema b o ‘yicha yaratish u ch u n am alga oshiriladigan 
harakatlam i bajarishdan iborat edi:
• m azkur operatsiyaini bajarishda ishchi harakatlarini 
izchilligini tahlil qilish;
• u lam ing eng to ‘g‘ri izchilligini o ‘m atish;
• m ehnat harakatlarini vaqt jih atid an qisqartirish m aq- 
sadida bu harakatlarini ixcham lashtirish;
• ishchilarning ortiqcha jism oniy kuch-g'ayrat sarflashiga 
barham berish va ularning m ehnatini osonlashtirish.