Inform atika va axborot texnologiyalari

avtom atlashtirilgan
va 
avto­
m atik
turlari m a ’lum.
Avtom atlashtirilgan axborotlar tizim ida
boshqarish 
yoki m a’lum otlam i qayta ishlash funktsiyalarining bir 
qismi avtom atik ravishda, qolgani esa inson tom onidan 
bajariladi.
13

---

Avtomatik axborotlar tizimida
boshqarish va m a ’lu­
motlarni qayta ishlashning barcha funktsiyalari texnik 
vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi (m asa­
lan, texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish).
QoMlanish sohasiga qarab axborot tizimlarini quyida­
gi sinflarga aj rat ish mumkin:
• ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarish;
• loyihalashtirishni avtomatlashtirish;
• tashkiliy jarayonlarni boshqarish;
• texnologik jarayonlarni boshqarish.
Ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqa- 
rishda axborot tizimlari ilmiy xodim lar faoliyatini avto­
matlashtirish. statistik axborotni tahlil etish, tajribalarni 
boshqarish uchun moMjallangan.
Loyihalashtirishni avtomatlashtirishda axborot tizim­
lari yangi texnika (texnologiya) ishlab chiqaruvchilar 
va muhandis loyihachilar mehnatini avtomatlashtirish 
uchun moMjallangan.
Tashkiliy boshqaruvda axborot tizimlari - shaxslar 
funktsiyalarini avtomatlashtirish uchun moMjallangan. Bu 
sinfga ham sanoat (korxonalar), ham nosanoat ob'ektlari 
(bank, birja, sug‘urta kompaniyalari, m ehmonxonalar va 
h.k.) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning ax­
borot tizimlari kiradi.
Texnologik jarayonlarni boshqarishda axborot tizimi 
turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun 
moMjallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayon­
lari, metallurgiya, energetika va h.k.).
Dastlabki axborot tizimlari XX asrning 50-yillarida 
paydo boMdi. Bu yillarda ular buxgalteriya hisob-kitob- 
larini qayta ishlash uchun moMjallangan boMib, elektro­
mexanik buxgalterlik hisoblash m ashinalarida amalga 
oshirilgan. Bu qog‘oz hujjatlarni tayyorlashda m ehnat va 
vaqtni bir qadar qisqartirishga olib kelgan.
14

---

60-yillarda axborot tizim lariga m unosabat butunlay 
o'zgardi. Bu tizim lardan olingan axborot davriy hisobot 
uchun ko wpgina param etrlar b o ‘yicha q o ‘llana boshlandi. 
Buning uchun tashkilotlarga k o 6pgina funktsiyalarga ega 
b o ‘lgan EHM lar (electron hisoblash m ashinalari) talab 
etila boshlandi.
70-80-yillarda axborot tizimlari qarorlami qo41ab-quv- 
vatlovchi va tezlashtiruvchi jarayonga ega bo‘lgan nazorat 
boshqamvi vositalari sifatida keng foydalanila boshlandi.
80-yillar oxiridan boshlab, axborot tizim laridan foy­
dalanish kontseptsiyasi yanada o ‘zgarib bormoqda. Ular 
axborotning strategik manbai b o ‘lib qolm oqda va istal- 
gan sohada tashkil etishning barcha darajalarida foy- 
dalanilmoqda. Bu davm ing axborot tizimlari axborotni 
o ‘z vaqtida berib, tashkilot faoliyatida m uvaffaqiyatga 
erishishga yordam bermoqda.
1.4. A X B O R O T T IZ IM L A R IN IN G T A ’M IN O T I
Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta ’min- 
lovchi jarayonlarni um um iy holda quyidagicha tasavvur 
etish mumkin (1.2-rasm):
A x b o r o t t i z i m i n i n g a p p a r a t v a d a s t u r i y q i s m l a r i
A x b o r o t n i
k ir i tis h
A x b o r o t n i
q a y t a i s h l a s h
A x b o r o t n i
c h i q a r i s h
T e s k a r i b o g ‘ l a n i s h
1 . 2 - r a s m . A x b o r o t t i z i m i d a g i j a r a y o n l a r
T a s h k i l o t
x o d i m l a r i
y o k i
b o s h q a
a x b o r o t
tiz im i
• tashqi yoki ichki m anbalardan axborotni kiritish;
• kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay 
k o brinishda taqdim etish;
15

---

• iste’molchiga axborotni uzatish;
• teskari aloqa, ya'ni kiritilayotgan axborotni tuzatish 
uchun foydalanuvchilar tomonidan qayta ishlangan 
axborot bilan ta ’minlash.
Q o ila sh sohasidan qat’iy nazar. axborot tizimlarining 
samarali faoliyat ko‘rsatishi bir qator ta’minotlar bilan 
bogiiqdir. Ulami axborot, texnik, matematik, dasturiy, 
tashkiliy va huquqiy ta’minotlarga aj rati 1 ish qabul qilin­
gan (1.3-rasm).
A xbo ro t ta ’m ino ti -
axborot tizimlarida m a’lumotlar 
bazasini yaratish, hujjatlashtirishning bir xil tartibga 
keltirilgan tizimlarini ichiga olgan axborotni kodlashti- 
rish, joylashtirish va tashkil qilish bo ‘yicha uslublar va 
vositalar yigNndisidir.
Qabul qilinadigan boshqamv qarorlarining ishonchli­
ligi va sifati ko‘p jihatdan ishlab chiqilgan axborot ta ’­
minoti sifatiga bogMiq.
D asturiy ta ’m inot
- kompyuter texnikasi vositasida 
m a'lum otlam i qayta ishlash tizimi (M QIT) ni yaratish 
va foydalanish dasturiy vositalari yigNndisidir. Dastu­
riy ta ’minot tarkibiga bazaviy (umum tizimli) va amaliy 
(maxsus) dasturiy mahsulotlar kiradi.
T e x n ik
t a ’m inot
H u q u q iy
ta ’m in o t
A xborot
tizim i
M atem etik
ta 'm in o t
D astu riy
ta ’m inot
T ash k iliy
ta 'm in o t
A x b o ro t
ta ’m inoti
1.3-rasm.
16

---

Bazaviy dasturiy vositalar inson va kom pyuterning 
o ‘zaro harakatlarini avtom atlashtirish, m a’lum otlam i 
qayta ishlash, nam unaviy protseduralam i tashkil etish, 
M QIT texnik vositalari ishlashi nazorati va diagnostikasi 
uchun xizmat qiladi.
Amaliy dasturiy ta ’minot axborot tizimi funktsio- 
nal vazifalami hal etishni avtomatlashtirish uchun m o ‘l- 
jallangan dasturiy mahsulotlar yig'indisini o‘zida namo­
yon etadi. Ular universal vositalar (matn muharrirlari, 
jadval protsessorlari, m a’lumotlar bazasini boshqarish ti­
zimlari va sh.k.) va maxsus vositalar - funktsional kichik 
tizimlami amalga oshiruvchi turli xil ob’ektlar (iqtisodiy, 
muhandislik, texnik va boshqalar) sifatida ishlab chiqilishi 
mumkin.
M atem atik ta 'm in o t -
axborot tizim ining m aqsad 
va vazifalarini am alga oshirish uchun zarur bo ‘lgan 
m atematik usullar va m odellar majmuasidir.
T exnik ta ’m in o t-m ? C
lumotlarni qayta ishlash tizim i­
ning faoliyat ko ‘rsatishi uchun qoMlaniluvchi texnik 
vositalar kompleksidir. U shbu ta’minot m a’lumotlarni 
qayta ishlovchi, nam unaviy operatsiyalam i am alga oshi­
ruvchi qurilm alam i o ‘z ichiga oladi. Bunday qurilm alar- 
ga kom pyuterlardan tashqari, tashqi (periferiya) texnik 
vositalar, turli hil tashkiliy texnika, telekom m unikatsiya 
va aloqa vositalari ham kiradi.
H uquqiy ta 'm in o t -
axborot tizimini yaratish va 
faoliyat k o ‘rsatishini tartibga soluvchi huquqiy m e ’yorlar 
yigNndisini o 'z id a nam oyon etadi.
Tashkiliy ta 'm in o t -
axborot tizimini yaratish va un- 
dan foydalanish jarayonida xodim lar va texnik vositalar 
o ‘rtasidagi m unosabatlarni boshqarish usullari va vosi­
talari majmuasidir.