Bo‘rining yirtqichligini, tulkining ayyorligini ular dastlab
o‘zlariga atalgan ertaklardan bilib oladilar. Ayni paytda,
bunday asarlar bolada go‘zallikka intilish tuyg‘usini
uyg‘otishga ham mo‘ljallangan bo‘ladi.
Masalan
, oy — o‘n
to‘rt kunlik yoki hiloldek; qiz—go‘zal, chiroyli, o‘n to‘rt
kunlik oydek;
yigit-mard, jasur, pahlavon, hunarli kabi
o‘xshatish va sifatlashlar bilan yonma-yon tasvirlanadi.
Natijada, bolalar folklori bilan aloqada bo‘lgan yosh
farzand ularni tinglash yoki o‘qish barobarida o‘zbekning
o‘zbekona tarbiyasi bilan tanishib boradi va o‘zbek bo‘lib
voyaga yetishadi.
Bola tug‘ilgani zahoti dunyodagi eng mehr bilan ayti-
ladigan qo‘shiqni eshitadi.
Alla
ana shu qo‘shiq hisoblana-
di. Sevimli shoirimiz Cho‘lpon alla haqida shunday degan
edi: «Bir bola uxlamasa, alla aytadilar. Bola tez uxlab ketar.
Chunki ul andin bir lazzat his qilur». Bu ifodada allaning
eng muhim fazilati — bola ruhiga ta’siri aks etgan.
Keksalarimiz allaning sadolari bola ruhiga iymon, vataniga
muhabbat, xalqiga hurmat, o‘zi tug‘ilgan oilaga izzat bo‘lib
quyilishini ko‘p aytganlar. Alla atamasi olimlarning ta’kid-
lashlaricha, ovutib uxlatish ma’nosini berar ekan. Ayni
chog‘da bu so‘zning «Alloh»dan olinganligi ham ta’kid-
lanadi. Alla deyarli hamma xalq og‘zaki ijodida bor. Uni
ruslar «kolûbelnaya», gruzinlar «nanina» deb atashadi. Al -
la qo‘shiqlari matnida bir nechta mavzular ifodalanadi:
1) ona ning farzand ko‘rganiga
shukrona keltirishi; 2) ona -
ning farzandiga baxt-saodat tilashi, uning kelajagi porloq
bo‘lishini Allohdan so‘rashi; 3) o‘zining his-tuyg‘ularini,
ba’zan turmushidan hasrat qilishlarini bayon qilishi. Ammo
allaning matnida qanday mazmun ifodalanishidan qat’i
nazar farzand ko‘rgan ayolning bolasiga bo‘lgan muhabbati
ustivorlik qiladi.
Alla aytish an’anasi bizga uzoq o‘tmishdan meros bo‘lib
keladi. Akademik shoirimiz G‘afur G‘ulom so‘z mulkining
sultoni Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoniga
bergan sharhida Farhodning beshigi atrofida yig‘ilishib:
«Yuz ohang bilan alla aytar edilar», — deydi. Yodimizda
bo‘lishi kerakki, dunyoda o‘z kashfiyotlari, she’r va doston-
lari bilan mashhur bo‘lgan hamma odamlar go‘dakligida
alla eshitib ulg‘aygan. Alladagi fazilatlarni Abu Ali Ibn Sino
ham alohida ta’kidlagan. Xususan, shifokor alloma allaning
bola ruhiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini
alohida uqti-
radi.
142
Tabiiyki, beshikda tebranayotgan go‘dak allaning
so‘zlarini idrok etolmaydi. Bola uchun, allaning kuyi, ijro
usuli ahamiyatliroqdir. Ona shuning uchun allani berilib,
butun vujudi bilan bolasiga ruhan ta’sir ko‘rsatishga urinib
aytadi. Ayni paytda, alla matni onaning umidlar ifodasi,
ba’zan hasrat qilish usuli, ko‘pincha dil so‘zlarini bayon
qilish shakli sifatida qadrli bo‘ladi.
O‘zbek bolalar folklorini ilmiy jihatdan tadqiq qilgan
olim, filologiya fanlari doktori, professor O.
Safarov alla-
larning mazmun va kompozitsiya jihatidan bir necha
turlarga bo‘linishini ko‘rsatib o‘tgan. Jumladan, ular orasi-
da parokanda allalar, voqeaband allalar, maishiy allalar,
tarixiy allalar bor bo‘lib, har biri boshqasidan ma’lum dara-
jada farqlanadi. Parokanda allalarda matndagi bandlarda
o‘zaro bog‘liqlik bo‘lmaydi. Har bir to‘rtlik o‘zicha mus-
taqil mazmunga ega bo‘ladi:
Men seni alla qilay, alla.
Ko‘tarib katta qilay, alla.
Alla jonning rohati, alla,
Uyqu ko‘zning rohati, alla.
O‘rik yog‘och beshiging, alla,
O‘rgilib
ketsin onang, alla.
Tut yog‘ochdan beshiging, alla,
Termulib o‘tsin onang, alla.
Yuqoridagi bandlarni o‘rin almashtirib aytsa ham
bo‘laveradi. Chunki ularning har biri alohida alla matnidan
iboratdir.
Voqeaband allalarda esa ona aytayotgan alla matnida
o‘ziga xos bog‘liqlik seziladi. Ularni avvalgi namunalardek
oldinma keyin aytish mumkin emas. E’tibor qiling:
Past-pastgina tepadan,
Toydim-tushdim-o, alla.
Qo‘limga qaychi olib-o
Senga qo‘zichog‘im-o,
Chopon bichdim-o, alla.
Yenglari tor kelmasin, deb,
Qo‘lingga qarab-o, alla.
Chopon bichgan qo‘limni-yo,
Mening toylog‘im-o, alla,
Oyi bordir-o, alla,
Jonim bolam-o, alla.
143
Ko‘rinib turibdiki, endi bu alladagi misralarning o‘rnini
almashtirib ijro etish mumkin emas.
Chunki bu allada
matn dagi mazmun bir butun bo‘lib, misralarning oldinma
keyin, ma’lum tartibda kuylanishini talab qiladi.
Maishiy allalarda esa ona ko‘proq alla aytish sababi
bilan o‘zining dardini bayon qilishga urinadi.
Shaftoli shoxiga zor, alla,
G‘aynoli bargiga zor, alla.
Men dadangga intizor, alla,
Ko‘z tutarman beqaror, alla.
Umuman, alla onaning farzandi bilan his-tuyg‘ular
orqali munosabatda bo‘lish vositasi. Ular lirik asarlar sifati-
da kuylovchilarning ichki kechinmalarini ifodalaydi.
Shuning uchun ham chaqaloqni estetik tarbiyalashda
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Bolalar folklorining yana bir janri
Dostları ilə paylaş: