Nazariy fizika kursi

K '
sanoq sistemadagi kuzatuvchiga 
nisbatan zaryad 
V
tezlik bilan harakat qiladi. Shuning uchun bu sanoq 
sistem ada zaryad elektr maydon bilan bir qatorda rnagnit maydonni 
ham hosil qiladi. Shunga o‘xshash 
К
sanoq sistem ada tinch turgan 
o'zgarmas magnit o‘z atrofida faqat magnit maydon hosil qiladi. Uni 
K '
sanoq sistem ada turib kuzatsak berk konturda hosil bo‘ladigan elektr 
yurutuvchi kuch magnit maydondan tashqari elektr maydon mavjud 
ekanligidan dalolat beradi. Ko‘rilgan har ikkala misol elektr va magnit 
maydon kuchlanganliklari Galiley almashtirishlariga nisbatan invari­
ant emasligini ko'rsatadi. Boshqa tom ondan elektrodinamika qonunlari 
laboratoriya va harakatdagi inersial sanoq sistem alarda birday o'rinli 
bodishi tajribalarda aniqlangan.
Bu yerda bir-biri bilan uzviy bogdangan ikkita muammo paydo 
bodadi. Birinchisi. yorugdik tezligi bilan bogdiq bodib, uning tarqalish 
tezligi izotropmi, bir inersial sanoq sistem adan ikkinchisiga o'tganda 
qanday o‘zgaradi? Ikkinchisi, Maksvell tenglamalari Galiley alrnashti- 
rishlariga nisbatan invariantmi? Ikkila muammoni birlashtirib, mex- 
anika qonunlari uchun odinli bodgan Galiley nisbiylik prinsipini elektro­
magnit qonunlariga tatb iq qilish mumkinmi degan savol paydo bodadi?
Aniqlangan holat o‘ta jiddiy bodib, XIX asr oxirlarida fiziklar ol- 
diga muhim savol qo'ydi. Bu savolga javob ko‘p jihatdan XX asr- 
da fizikaning rivojlanish yo‘nalishini aniqlab berdi. H aqiqatan ham 
quyidagilardan birini tanlash kerak edi:
1. Maksvell tenglamalari Galiley almashtirishlariga nisbatan invari­
ant emas deb tan olish kerak. U holda barcha inersial sanoq siste- 
m alardan farq qiladigan sanoq sistema mavjud bodib, faqat unga 
nisbatan Maksvell tenglam alari stand art ko‘rinishga ega bodadi.
2. Maksvell tenglamalari barcha inersial sanoq sistem alarda birday 
o‘rinli bodadi (ko‘rinishga ega) deb qabul qilish kerak. Bu holda 
Galiley almashtirishlari noto‘g‘ri bodib chiqadi va barcha inersial 
sanoq sistem alarning ekvivalentligini boshqacha tushinish kerak.
Birinchi yod efir nazariyasini paydo bodishiga olib keldi. Bu nazari- 
yaga ko‘ra tanlangan inersial sanoq sistema gipotetik m ateriya - efir 
bilan bogdangan. Bu materiyaning na rangi, na hidi va na massasi bor. 
U butun fazoni toddirgan bodib, o :zini hech qanday holatda namoyon 
qilmaydi. Uning birdan bir qismati elektromagnit t a ’sirni uzatishdir. 
Lfirning bunday g ‘ayrioddiy xossasi efir nazariyasini o‘ta su n ’iy qilib 
40
ydi. Shuning uchun bu nazariya uzoq yashamadi.
11

---

Ikkinchi yo‘l keskin bo'lib, Galiley almashtirishidan voz kechishni 
taqozo qilardi. Bu o‘z navbatida Nyuton t a ’riflagan klassik mexanika- 
dan voz kechishga olib kelardi. Bunga qaram asdan fanning rivojlanishi 
aynan shu yo'ldan bordi.
Efir nazariyasiga - yorug‘likning tarqalish tezligi bilan bog'liq bo‘l- 
gan masalaga