F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| boihpana
rolini o‘tovchi joylaming tanqisligiga sabab bo‘ladi. Bu esa, O'z navbatida, mayda hayvonlaming boshqa turdagi yirik hayvon Itr boshpanasidan foydalanishiga olib kelgan. Jumladan, katta qum llchqonning uyasida 300 ga yaqin turdagi hayvonlaming yashashi •nlqlangan. Hatto to‘rg‘aylar yozgi issiqdan saqlanish maqsadida 39 kemiruvchilaming uyasidan boshpana sifatida foydalanishi qayd etil gan. Ko‘kbo‘zdoq va hind chumchug‘i kabi qush turlari qoyalarda uya qurib, ko‘payishda ishtirok etishi bilan bir qatorda, jazirama is siqdan va dushmanlaridan himoyalanadi. Hayvonlaming tashqi muhitga moslanishlaridan yana biri maskirovkadir. Odatda, cho‘l hayvonlarining rangi tashqi muhit ran giga mos, ya’ni sarg‘imtir kulrang tusda bo‘ladi. Bunday tus ulaming dushmanlardan himoyalanishi va ov qilishida qulaylik yaratadi. Qumli cho‘llarda tarqalgan hayvonlaming harakat organlarida moslanish bilan bog‘liq o‘zgarishlar kuzatiladi. Masalan, ingichka barmoqli yumronqoziq, paxmoq oyoqli qo‘shoyoq va putorak yerqa zarining panjalarida uzun dag‘al qillar bo‘Isa, ayrim sudralib yuruv chilar (taroq barmoqli gekkon, yumaloqboshlar) va qo‘ng‘izlaming panjalarida shox va xitindan tashkil topgan o‘simtalar shakllangan. Bunday moslanishlar ulaming sirg‘anchiq qumda harakatlanishini yengillashtiradi. Ko‘pgina qumda harakatlanuvchi sudralib yumvchi larda boshining yuqori qismida joylashgan ko‘zlar va bumn teshiklari hayvonning qumga ko‘milgan holda atrofni kuzatishini ta’minlaydi. Yumaloqboshlar, charxilon va qum bo‘g‘ma iloni kabi turlar qumga ko‘mila olish qobiliyatiga ega bo‘lib, bunday xususiyat hayvonlar- ning himoyalanishi va ov qilishi uchun qulaylik yaratadi. Cho‘l mintaqasida yashaydigan hayvonlardan bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, quzg‘un kabi turlar yuqori ekologik valentlikka ega bo‘ladi. Ayrim sinantrop turlar (uy sichqoni, uy chumchug‘i) hamda hayoti suv havzalari bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi turlar ham cho‘lda yashashga moslashgan. Cho‘l faunasi tarkibi choi sharoitlariga yuqori darajada muvo fiqlashgan, adaptatsiyalashgan turlar bilan bir qatorda, ancha keyin dasht mintaqasidan cho‘l mintaqasiga ko‘chib o‘tgan turlardan (dasht qora iloni, tez kaltakesagi, dasht burguti, bir necha turdagi to‘rg‘aylar, kichik yumronqoziq, ko‘rsichqon, sayg‘oq) tashkil topgan. Qumloq cho‘l tiplarida asosan bo‘g‘imoyoqlilar (chumolilar, qora qo‘ng‘izlar, uzun tumshuqlilar, bo‘xcha qo‘ng‘izlar)ning turlar 40 soni ancha ko‘p bo‘lib, o‘rgimchaksimonlardan falangalar, haqiqiy o‘rgimchaklar, chayonlar, umurtqalilar orasida esa sudralib yuruv- chilar keng tarqalgan. Bu turlaming aksariyati endemik yoki Paleark- tika cho‘llariga, ayrimlari faqat Orol - Kaspiy cho‘llariga xos tur- lardir (dasht baqasi, kulrang ssink, taroq barmoqli va boshqa qator gekkonlar, dasht va Kavkaz agamalari, quloqli va qum yumaloqbosh lari, kulrang echkeemar, qum charx iloni, qumbo‘g‘ma iloni, o‘qilon, chipor ilonlar va boshqalar). Qushlar faunasi tarkibida turlar soni kam bo‘lishiga qaramay, bu guruh orasida ham aynan cho‘llar uchungina xos bo‘lgan endemiklar (xo‘jasavdogar, cho‘l va saksovul chumchuqlari, cho‘l moyquti, oq va qorabovurlar) uchrab turadi. Cho‘l mintaqasidagi suv havzalarida jingalak va pushti birqozon, kichik qoravoy, qizil g‘oz, kichik va katta oq qarqaralar, qoshiqburun, marmar o‘rdak, uzun dumli burgut kabi suv va suv oldi qushlarini uchratish mumkin. Markaziy Osiyo cho‘llarida sutemizuvchilardan putorak yerqa zari, shalpangquloq tipratikan, sariq va ingichka barmoqli yumron qoziq, kichik qo‘shoyoq, paxmoq oyoqli qo‘shoyoq va taroq barmoq li qo‘shoyoq, qizil dumli katta qumsichqon, jayron, qulon, yovvoyi mushuklaming bir necha turlari (qoraquloq, manul, barxan mushugi, gepard), chiya bo‘ri, tulki, bo‘ri va boshqalar keng tarqalgan. Qumli cho‘l tipi faunasi xilma-xilligi bo‘yicha boshqa tipdagi cho‘l faunalaridan ancha ustun turadi. Bu tipdagi cho‘llarda, ayniqsa, sutemizuvchilar, sudralib yuruvchilar va bo‘g‘imoyoqlilaming xilma- xilligi hamda zichligi nisbatan yuqori bo‘ladi. Gilli cho‘llaming faunasi tarkibida turlar soni kam bo‘ladi. Bu yer- da hasharotlaming kam bo‘lishi sababli, ular bilan oziqlanuvchi sud ralib yuruvchilar ham kam bo‘ladi. Toshloq va sho‘rxok cho‘llarda hayotiy jarayonlaming kechishi uchun qulay sharoitlaming kamligi, mazkur cho‘llar faunasi tarkibida turlar sonining ham kamayishiga sabab bo‘lgan. 41 |