Y. V. QƏHRƏmanli, A.Ə. XƏLİlova s. Y. MƏHƏRRƏmova, A. X. HƏSƏnova
Yüklə 2,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Sıra
sayı Illər Sərf, Q i , m 3 /san Modul əmsalları, k (k i -1) (k i -1) 2 1 1980 34,1 1,09 0,09 0,0081 2 1981 36,2 1,16 0,16 0,0256 3 1982 28,1 0,9 -0,1 0,01 4 1983 25,6 0,82 -0,18 0,0324 5 1984 20,4 0,66 -0,34 0,1156 6 1985 26,1 0,84 -0,16 0,0256 7 1986 32,1 1,03 0,03 0,0009 8 1987 37,6 1,21 0,21 0,0441 9 1988 38,4 1,23 0,23 0,0529 10 1989 40,1 1,29 0,29 0,0841 11 1990 30,1 0,97 -0,03 0,0009 12 1991 24,5 0,79 -0,21 0,0441 ΣQ i =373,3m 3 /san Σ(k i -1) 2 =0,45 Cədvəl 2-yə əsasən təyin edilmiş Σ(k i -1) 2 göstəricisinə və müşahidə sırasının sayına (n) görə (5) düsturu ilə dəyişkənlik əmsalı (C v ) təyin edilir. 202 , 0 1 12 45 , 0 C v C v =0,2-ə uyğun C s =2 C v =2·0,2=0,4 təyin edilir. Sıranın asimetriya əmsalının qiymətindən (C s =0,4) və hidroloji sıranın təminat faizlərindən ( P i ) asılı olaraq Foster- Rıbkin cədvəlindən foster əmsalları ( F ) təyin edilir. Həmin əmsallara əsasən (10) asılılığı ilə istənilən təminat faizli modul əmsalı müəyyən edilir. K P =F·C v +1 K P1 =4,61·0,2+1=1,922 K P9 =0,19·0,2+1=1,038 K P2 =3,66·0,2+1=1,732 K P10 =-0.07·0,2+1=0,986 K P3 =2,61·0,2+1=1,522 K P11 =-0,31·0,2+1=0,938 K P4 =2,04·0,2+1=1,408 K P12 =-0,57·0,2+1=0,886 K P5 =1,75·0,2+1=1,35 K P13 =-0,85·0,2+1=0,83 K P6 =1,32·0,2+1=1,264 K P14 =-1,23·0,2+1=0,754 K P7 =0,82·0,2+1=1,164 K P15 =-1,52·0,2+1=0,696 K P8 =0,47·0,2+1=1,094 K P16 =-2,54·0,2+1=0,492 Hesablanmış modul əmsallarına uyğun (11) asılılığı ilə istənilən təminat faizli axın sərfi təyin edilir. Q P = K P Q or , m 3 /san Q P1 =1,922·31,1=59,7 Q P9 =1,038·31,1=32,28 Q P2 =1,732·31,1=53,8 Q P10 =0,986 31,1=30,6 Q P3 =1,522 31,1=47,3 Q P11 =0,938·31,1=29,17 Q P4 =1,408·31,1=43,78 Q P12 =0,886·31,1=27,55 Q P5 =1,35·31,1=41,985 Q P13 =0,83·31,1=25,813 Q P6 =1,264·31,1=39,31 Q P14 =0,754·31,1=23,45 Q P7 =1,164·31,1=36,2 Q P15 =0,696·31,1=21,64 Q P8 =1,094·31,1=34,02 Q P16 =0,492·31,1=15,30 Bu hesablama əməliyyatı cədvəl şəklində aparılır (cədvəl 3), təminat faizlərinə və təyin edilmiş hesabi sərflərin hidroloji kəmiyyətin- Q P qiymətlərinə uyğun nəzəri təminat əyrisi qurulur. Cədvəl 3 P 0,01 0,1 1 3 5 10 20 30 F 4,61 3,66 2,61 2,04 1,75 1,32 0,82 0,47 K p 1,922 1,732 1,522 1,408 1,35 1,264 1,164 1,094 Q p 59,7 53,8 47,3 43,78 41,985 39,31 36,2 34,02 40 50 60 70 80 90 95 99,9 0,19 -0,07 -0,31 -0.57 -0,85 -1,23 -1,52 -2,54 1,038 0,986 0,938 0,886 0,83 0,754 0,696 0,492 32,28 30,6 29,17 27,55 25,813 23,45 21,64 15,30 b) Emprik təminat əyrisinin qurulması Kiçik həcmli aşağı sinif layihələr üçün çox da yüksək dəqiqlik tələb olunmayan axın sərflərinin hesabi qiymətlərinin təyinində emprik təminat əyrisindən də istifadə olunur. Emprik təminat əyrisinin qurulması üçün əvvəlcə mövcud hidroloji sıranı təşkil edən sərf məlumatları böyükdən kiçiyə doğru (Q max ,..., Q min ) düzülür və sıranın hər bir həddinə uyğun gələn təminat faizi aşağıdakı düsturla hesablanır və cədvələ yazılır (cədvəl 4). Burada m-təminat faizi təyin edilən axın sərfinin sıra sayı n- axın sərfləri haqqında olan sıra məlumatlarının ümumi sayıdır. Nəzəri təminat əyrisində olduğu kimi, burada da düzbucaqlı koordinat sistemində absis oxunda təminat faizləri, ordinat oxunda isə sərfləri qeyd etməklə emprik təminat əyrisi qurulur. Laboratoriya işində tərtib edilmiş emprik təminat əyrisini nəzəri təminat əyrisi ilə müqayisə etmək üçün onların eyni düzbucaqlı koordinat sistemində qurulması daha da məqsədəuyğundur. Belə ki, düzgün hesablanmış göstəricilər əsasında tərtib edilmiş nəzəri və emprik təminat əyrilərinin ordinatları bir-birinə yaxın olurlar. Cədvəl 4 Sıra sayı Illər Azalan istiqamətdə sərf, Q i , m 3 /san 1 1989 40,1 5,64 2 1988 38,4 13,71 3 1987 37,6 21,77 4 1981 36,2 29,84 5 1980 34,1 37,90 6 1986 32,1 45,97 7 1990 30,1 54,03 8 1982 28,1 62,09 9 1985 26,1 70,16 10 1983 25,6 78,22 11 1991 24,5 86,29 12 1984 20,4 94,35 Bu baxımdan laboratoriya işində nəzəri və emprik təminat əyriləri bir düzbucaqlı koordinat sistemində aşağıdakı kimi qurulur. Şəkil 4. Nəzəri və emprik təminat əyriləri LABORATORİYA İŞİ № 2 TARİXİ MAKSİMAL SƏRFİ NƏZƏRƏ ALMAQLA NƏZƏRİ TƏMİNAT ƏYRİSİNİN QURULMASI Bir çox alimlər, o cümlədən S.N. Kritski və M.F. Mengel göstərmişlər ki, çaylardan keçən hesabi sərflərin təyin olunmasında (proqnozlaşdırılmasında) müəyyən müddətdən bir az təsadüf edilən tarixi maksimal sərf də nəzərə alınmalıdır. Belə ki, həmin halda daha düzgün və etibarlı nəticə əldə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tarixi maksimal (ekstremal) sərfi nəzərə almaqla, nəzəri təminat əyrisinin parametrləri iki hala uyğun təyin edilir. Birinci halda tarixi maksimal sərf ( Q N ) və onun təkrar olunma müddəti ( N ) müşahidə məlumatlarından ibarət sıraya daxil olmur. Ikinci halda isə tarixi maksimal sərf müşahidə dövründə qeydə alınır və N il ərzində ondan böyük sərfə rast gəlinmir. Odur ki, ikinci halda nəzəri təminat əyrisinin parametrləri təyin edilərkən, tarixi maksimal sərf ( Q N ) sıraya daxil edilir. Qeyd olunan birinci və ikinci hallara uyğun qurulacaq nəzəri təminat əyrisinin parametrlərindən sıranın orta qiyməti ( max or Q ) və assimetriya əmsalı ( ) aşağdakı kimi təyin edilir. Birinci hala uyğun nəzəri təminat əyrisinin parametrləri aşağıdakı kimi hesablanır: n i i N or Q n N Q N Q 1 max 1 1 (12) 2 1 max 2 max max 1 1 1 1 1 n i i or N or k n N Q Q N С (13) Ikinci halda tarixi maksimal sərf hidrometrik müşahidə məlumatlarına daxil olduqda isə nəzəri təminat əyrisinin parametrləri aşağıdakı kimi hesablanır. 1 1 max 1 1 1 n i i N or Q n N Q N Q (14) 1 1 2 max 2 max max 1 1 1 1 1 1 n i i or N v k n N Q Q N C (15) Burada Q N - tarixi maksimal sərf, m 3 /san ; n - fasiləsiz müşahidə illərinin sayı; N - tarixi maksimal sərfin təkrar olunma illəridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, mövcud sıra məlumatlarına əsasən ( max or Q ) və ( ) parametrlərini təyin etmək üçün əvvəlcə müəyyənləşdirilməsi tələb olunan modul əmsalları – max i k , eləcə də ) 1 ( max i k , 2 max ) 1 ( i k , 2 max ) 1 ( i k göstəriciləri cədvəl şəklində hesablanır. Sonra isə 1 saylı laboratoriya işində olduğu kimi max max 2 v s C C şərtindən assimetriya əmsalı təyin edilir. Nəhayət assimetriya əmsalı max s C və müxtəlif təminat faizlərinə ( P ) uyğun cədvəl 1-dən foster əmsalı – F seçilərək, düsturuna əsasən modul əmsalı - təyin edilir. Nəhayət maksimal sərfi nəzərə almaqla tələb olunan təminat faizli maksimal sərf - aşağıdakı kimi hesablanılır: (16) Yüklə 2,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|